«Pradzied byŭ represavany, dzied siabravaŭ z baćkam Łučanka»
— Spadar Uładzimier, raskažycie pra svaje karani — da jakoha kalena viedajecie prodkaŭ?
— Pa baćku moj rod z Červieńščyny, z chutara Kucień. U prodkaŭ było šmat ziamli. Adzin pradzied byŭ nadzvyčaj pracavity. Padčas stałypinskaj reformy uziaŭ kredyty, arandavaŭ ziamlu i razharnuŭsia vielmi mocna, staŭ zamožnym. Mabyć, niasvoječasova jon pačaŭ, bo heta jamu kaštavała žyćcia. Siamju jahonuju represavali i padčas kalektyvizacyi ŭ 1930 hodzie sasłali na specpasialeńnie ŭ Hainski rajon Komi-Piarmiackaj nacyjanalnaj akruhi.
A moj dzied siabravaŭ z baćkam kampazytara Ihara Łučanka. Dzied nam apaviadaŭ pra Mišu Łučanka, jaki dobra hraŭ na skrypcy. I jany da samaj śmierci siabravali, pierazvońvalisia z tym Mišam. Kali my paznajomilisia ź Iharam Łučankom, razam jeździli na Červieńščynu, šukali hety chutar, šukali svaje karani. U Łučanka radnia tam žyvie, a našy ŭsie zhubilisia — chto ŭ Sibiry, chto na Ŭrale. A pa maci ŭsia maja radnia ź Miensku.
Baćka Hieorhi Kołas škołu skončyŭ u Komi-Piarmiackaj nacyjanalnaj akruzie, ale potym viarnuŭsia ŭ Miensk, pastupiŭ u teatralna-mastacki instytut na aktorski fakultet. Pracavaŭ u Ruskim teatry, potym staŭ teatralnym krytykam, pačaŭ pisać scenary. Pisali scenary i zdymali kino jany razam z majoj maci. A paznajomilisia na aktorskim fakultecie.
«Boh mianie pakaraŭ: nikoli nia dumaŭ, što budu pracavać u škole»
— Pajšli pa śladach baćki? Prynamsi pačatak vašaj karjery taksama byŭ kinematahrafičny. Miarkujučy pa filmahrafii, niadrenna atrymlivałasia, u vašych stužkach zdymalisia vydatnyja aktory — Halina Makarava, Ździsłaŭ Stoma dy inšyja.
— Nie, pačatak u mianie jakraz byŭ pedahahičny. Ja pastupiŭ u Instytut zamiežnych moŭ, praŭda, trapiŭ tudy vypadkova. Tam była prafesijnaja kinakamera «Konvas», i kiraŭnik našaj amatarskaj kinastudyi pierajšoŭ tudy z telebačańnia i zdymaŭ tam. I ja pryjšoŭ tudy zdymać. Pryvabiła kino. A pa nieabchodnaści daviałosia vyvučać zamiežnyja movy.
Boh mianie pakaraŭ: ja nikoli nia dumaŭ, što budu pracavać u škole. Ale pa raźmierkavańni daviałosia adpracoŭvać u škole na Viciebščynie. Darečy, pieršaja zamiežnaja mova ŭ mianie francuskaja, druhaja anhielskaja. Ź viaskovaj škoły zabrali ŭ vojska. Paśla pryjšoŭ pracavać na «Biełaruśfilm», spačatku asystentam. Potym pajšoŭ vučycca dalej — na Vyšejšyja režyserskija kursy ŭ Maskvie. Zdymaŭ filmy, jakija, darečy, dahetul iduć. Niadaŭna dačka pahladzieła ŭ internecie: mastacki film «Drevy na asfalcie», źniaty ŭ 1984 hodzie, — na 4-m miescy pa kolkaści prahladaŭ. U hałoŭnaj roli tam zdymałasia narodnaja artystka SSSR Halina Makarava.
«U tym, što licej nasiŭ imia Jakuba Kołasa, zasłuha Zamiatalina»
— Čamu źmianili sferu dziejnaści, kali ŭžo stali paśpiachovym režyseram? Vas ža viedajuć ciapier bolš jak zasnavalnika, «baćku» Biełaruskaha humanitarnaha liceju, jaki ŭ narodzie dahetul nazyvajecca «Kołasaŭskim». Raskryjcie tajamnicu — licej tak nazvany ŭ honar Jakuba Kołasa ci ŭ vaš?
— Jak usio było… Licej pačali nazyvać «Kołasaŭskim», tamu što ja jaho zasnavaŭ i byŭ dyrektaram. A potym, kali pačali rearhanizoŭvać ź niadzielnaj škoły ŭ surjoznuju navučalnuju ŭstanovu, čynoŭnik z prezydenckaj administracyi Ŭładzimier Zamiatalin prydumaŭ, kab licej nazyvaŭsia «imia Jakuba Kołasa» — peŭna, kab ja byŭ ni pry čym. Tak što ŭ tym, što licej nasiŭ imia Jakuba Kołasa da likvidacyi, zasłuha Zamiatalina.
Zaniatki ŭ licei, archiŭnaje fota
Čamu ŭznačaliŭ licej? Mabyć, heta źbieh abstavinaŭ. Mianie razdražniała, što ŭ Biełarusi pa-biełarusku mała chto razmaŭlaje, a ŭ Miensku nie było nivodnaj škoły ź biełaruskaj movaj navučańnia.
Darečy, zadumvacca pra heta ja pačaŭ u Maskvie, kali vučyŭsia na Vyšejšych režyserskich kursach. Bo tudy z usiaho SSSR pryjechali nie durnyja i nie biazdarnyja ludzi. Usie razmaŭlali na svaich nacyjanalnych movach. Ja tady zaŭvažyŭ, što ŭ savieckich respublikach prysutničaŭ mocny nacyjanalny faktar. A my, biełarusy, vyhladali niejak niedarečna. Biełarusaŭ u nas na Vyšejšych režyserskich kursach było dvoje — ja ź Miensku i Vital Dudzin z Urału. Hetyja dumki nie pakidali mianie ŭ Maskvie, i pa viartańni ŭ Miensk pačaŭ stvarać licej.
Ja dumaŭ, što licej budzie časova ŭ maim žyćci. Ja mierkavaŭ, što jaho zapušču — i dalej «papłyvie» bieź mianie. Ale dahetul nijak nie mahu jaho adpuścić. Albo jon nia moža mianie adpuścić.
Adkryćcio Biełaruskaha liceju: Uładzimier Kołas, Aleh Trusaŭ, Anatol Hryckievič, Stanisłaŭ Šuškievič, Michaił Dziamčuk, Michaś Tkačoŭ. 5 studzienia 1991
«Chvala adradženskaha ramantyzmu zakranuła i namenklaturu»
— Adnak 31 hod isnavańnia — termin surjozny. Nia kožnaja škoła, himnazija i navat Licej BDU mohuć pachvalicca, što ŭ ich vykładaje takoje suzorje vydatnych navukoŭcaŭ, daktaroŭ i kandydataŭ navuk.
— Tak, tamu i trymajemsia. I heta ideja liceju zakranuła i niepakoić nia tolki mianie, jana niepakoić vielmi šmat razumnych, hodnych i nieabyjakavych ludziej. I heta ideja pryciahnuła adrazu takoje suzorje vybitnych asobaŭ, što liceju byŭ nakanavany pośpiech. Nu i niejak tak supała, što na pačatku 1990-ch byŭ uzdym, chvala adradženskaha ramantyzmu, i jana zakranuła nia tolki dysydenckuju elitu, ale i namenklaturu, i jašče mnohich ludziej.
Uładzimier Kołas
Darečy, letaś heta taksama vyjšła na pavierchniu. Tamu ŭ licej dahetul my možam zaprasić samaha hodnaha, kampetentnaha, vybitnaha čałavieka, i jon z zadavalnieńniem pračytaje lekcyju, budzie vykładać u nas. Mienavita tamu licej pieratvaryŭsia ź niadzielnaj škoły ŭ surjoznuju navučalnuju stacyjanarnuju ŭstanovu. A tak doŭha jon trymajecca mienavita tamu, što baćki bačać, jak licej upłyvaje na dziaciej. Liceisty bačać, kolki im jon daje, my bačym, što z hetymi liceistami adbyvajecca potym, jak hetaja adukacyja stanoŭča ŭpłyvaje na ich žyćciovy šlach. Mienavita tamu jon i žyvie.
Nu i samaje hałoŭnaje — jak heta tak, kab u Biełarusi nie było biełaruskaj movy, kab nie było biełaruskaj škoły, kab nie było biełaruskaha liceju na narmalnym uzroŭni?
Našym liceistam nia soramna, kali jany zdajuć CT i ispyty i tut, u Biełarusi, i kali testy zdajuć za miažoj. U Polščy našy vypuskniki vyhladajuć nia horš za polskich liceistaŭ. Kali my byli ŭ Litvie, našy liceisty akazalisia na niekalki hałoŭ vyšej za ichnych dziaciej. Mienavita tamu, što ŭ nas takija vydatnyja vykładčyki.
«Francišak Skaryna ŭ svoj čas taksama vučyŭsia za miažoj»
— Vas čaściakom paprakajuć, što rychtujecie kadry dla zamiežnych VNU. Vypuskniki vybirajuć prestyžnyja navučalnyja ŭstanovy za miažoj, pryčym nia tolki ŭ Polščy ci Litvie. Mała chto zastajecca praciahvać vučobu ŭ Biełarusi.
— Ja nia budu piarečyć — my viedajem pryčyny, čamu Francišak Skaryna taksama vučyŭsia za miažoj. I nia tolki jon. U pryncypie, hety dośvied Biełarusi vielmi patrebny. Znajomstva ź inšaj mentalnaściu, z demakratyčnymi kaštoŭnaściami, ź inšym ładam kiravańnia i samakiravańnia — heta dla nas važna, prosta nieabchodna.
Ale nia tolki vypuskniki liceju jeduć vučycca za miažu — ciapier pavalna moładź pakidaje Biełaruś. Nie ad dobraha žyćcia, i my viedajem, što ŭ našych VNU adbyvajecca, što ŭ cełym u krainie. Tut siabie realizavać ciažka. Tamu nie da nas pretenzii, što našy vypuskniki jeduć vučycca za miažu.
Liceisty, archiŭnaje fota
My zaŭsiody havorym, što razumiejem hetaje žadańnie, ale bolš šanujem tych, chto zastajecca. A z druhoha boku, palaki taksama jeździli vučycca za miažu. I ničoha. I Papam Rymskim staŭ palak Jan Pavał II, i daradca ŭ nacyjanalnaj biaśpiecy prezydenta ZŠA Kartera Źbihnieŭ Bžezinski — palak, i viadomy ekanamist i refarmatar Lešek Balcerovič vučyŭsia ŭ Złučanych Štatach.
My bačym, što ŭ Polščy ciapier adbyvajecca, jaki šlach jana prajšła ŭ nas na vačach. A startavyja ŭmovy ŭ nas byli navat lepšyja, čym u palakaŭ. Dzie ciapier my i dzie palaki? I mnohija palaki, jakija vučylisia za miažoj, viarnulisia, a tyja, jakija zastalisia, dapamahajuć z-za miažy svaim suajčyńnikam, spryjajuć siońniašniamu raźvićciu krainy. Budziem spadziavacca, što i našy vypuskniki zrobiać niešta dla Biełarusi, bo ichnaja pieravaha ŭ tym, što jany razumiejuć, adkul jany i što treba zrabić dla radzimy. Adrozna ad vypusknikoŭ inšych škołaŭ, dzie ŭvohule ni słova pa-biełarusku nie hučyć i my viedajem, jak ich vučać traktavać prastoru, dzie jany žyvuć.
Nakont taho, što źjaždžajuć. My zasnavali pieršy biełaruski nacyjanalny ŭniversytet imia Niła Hileviča, kab zastavalisia vučycca tut. My sabrali bolš za sotniu najlepšych vykładčykaŭ, daktaroŭ, kandydataŭ navuk, samych daśviedčanych u svaich dyscyplinach. Ale licenzii nam tak i nie dali. Z vobšukam pryjšli, knihi ź biblijateki kanfiskavali. My ž razumiejem, što adbyvajecca pahrom, źniščeńnie ŭsiaho biełaruskaha, źniščeńnie nacyjanalnaj identyčnaści biełarusaŭ, źniščeńnie biełaruskaj movy.
I škoła tut adyhryvaje važnuju rolu. Vynik hetaj pracy my viedajem, viedajem, kamu heta vyhadna. Biełaruskaja mova znoŭ stanovicca mišeńniu.
«Ciapier my ŭ pracesie adaptacyi da novych umoŭ isnavańnia»
— Raskažycie pra novy nabor, jak budziecie pracavać u novym navučalnym hodzie.
— My nabrali šmat novych vučniaŭ, vielmi hodnych i razumnych. Ciapier my ŭ pracesie transfarmacyi, adaptacyi da novych umoŭ isnavańnia. Bo pracavać u raniejšym režymie ŭžo nia možam. Tavarystva biełaruskaj škoły likvidavali, Tavarystva biełaruskaj movy ŭ pracesie źniščeńnia. Tamu pavinny adaptavacca i znajści novuju formu pracy. My ŭ pošuku. Pracy šmat. Ale siońnia heta impravizacyja. Trymajemsia.
— 30 hadoŭ, heta bolš za pałovu vašaha śviadomaha žyćcia, vy zmahajeciesia za vyžyvańnie liceju. Nie stamilisia ad pastajannaj baraćby?
— Zvyčka, inercyja. Napeŭna, taki los. Biez baraćby i zmahańnia było b sumna. Z druhoha boku, voś vy ŭspomnili maich represavanych prodkaŭ — u paraŭnańni ź imi nam krychu lahčej. Im było značna ciažej. Chacia my taksama spaznali ciažkaści i navat straty. Trymaje toje, što licej patrebien vučniam, ich baćkam.
Pa-druhoje, vakoł ludzi, ź jakimi ŭžo stolki projdziena. I mikraklimat, aŭra, niejmaviernaja atmasfera, stvoranyja ŭ licei dziakujučy hetym ludziam, azdaraŭlajuć. Kali my razam, vonkavyja spravy i kašmary nia tak zaŭvažnyja i nia tak adčuvajucca. Žyviom adnym dniom. Pakul u stanie, budziem ruchacca.
Uładzimier Kołas naradziŭsia 22 vieraśnia 1951 hodu ŭ Miensku. Skončyŭ Mienski dziaržaŭny instytut zamiežnych moŭ i Vyšejšyja režyserskija kursy ŭ Maskvie. Źniaŭ mastackija i dakumentalnyja filmy «Małady dubok», «Drevy na asfalcie», «Chočacie kachajcie, chočacie — nie», «Sny ab Biełarusi», «Francysk Skaryna», «Maksim Harecki», «Damova z Hitleram», «Halereja Ady», «Bieły vietraź nad Prypiaćciu» i inšyja.
U 1990 hodzie zasnavaŭ Biełaruski humanitarny licej, jaki ŭžo 20 hadoŭ pracuje pa-za systemaj dziaržaŭnaj adukacyi.
