Niadaŭna ŭračystaj cyrymonii pachavańnia Kastusia Kalinoŭskaha i jaho paplečnikaŭ u Vilni spoŭniłasia dva hady. Heta naviejała ciopłyja ŭspaminy ab histaryčnaj padziei, u padrychtoŭcy jakoj mnie paščaściła paŭdzielničać.
Pamiataju toj dzień, kali z hary Hiedymina syšoŭ vierchni płast hruntu i pad im vyjavilisia na toj momant nieviadomyja pareštki. Historyki adrazu ž ahučyli svaju viersiju ab tym, što astanki naležać udzielnikam paŭstańnia 1863-1864 hadoŭ. Pamiataju svajo natchnieńnie ŭ hety momant, žadańnie, kab Biełaruś na aficyjnym uzroŭni prymała ŭdzieł va ŭsich źviazanych z hetaj temaj pytańniach.
Pamiataju i svoj skiepsis, i ŭśviedamleńnie taho, što heta naŭrad ci adbudziecca praz pazicyju ludziej na samym viersie ŭ dačynieńni da histaryčnaj roli Kalinoŭskaha, praź ich bojaź złavać Rasiju, praź niežadańnie ŭkładvacca ŭ hetuju «ślizkuju temu».
Pamiataju, jak nieadnarazova chtości naviersie «zarezaŭ» hetuju temu sa słovami: «Navošta my siudy leziem? Chaj Litva sama raźbirajecca!».
Ale dziakujučy tamu, što mnohija maje kalehi ŭ pasolstvie i MZS adčuvali toje ž, što i ja, nam razam usio ž udałosia hetaha damahčysia.
Pamiataju, jak my ŭpieršyniu naviedali miesca raskopak, jak paznajomilisia z hałoŭnym archieołaham, ź jakim potym rehularna stelefanoŭvalisia i sustrakalisia.
Pamiataju, jak pryjšli ŭ Vilenski ŭniviersitet i tam razam z prafiesaram Rymantasam Jankaŭskasam abmiarkoŭvali mahčymaści ŭdziełu biełaruskich śpiecyjalistaŭ u antrapałahičnych daśledavańniach.
Pamiataju, jak damahlisia, kab ź Biełarusi, narešcie, pryjechała ekśpiertnaja hrupa, jakaja asabista paznajomiłasia ź litoŭskimi kalehami, vyvučyła ich materyjały i naviedała łabaratoryi, miesca raskopak, miesca zachoŭvańnia pareštkaŭ i t.d. Niekatorym navat paščaściła patrymać čerap Kalinoŭskaha ŭ svaich rukach.
Pamiataju, jak u dačynieńni da asoby Kastusia nie chapała hienietyčnaj ekśpiertyzy, i my z Vadzimam Košmanam abmiarkoŭvali roznyja varyjanty dziejańniaŭ, uličvajučy, što mahiła brata Kalinoŭskaha ŭ Biełarusi nasiła vyklučna simvaličny charaktar.
Pamiataju, jak u dačynieńni da ŭzroŭniu ŭdziełu delehacyi Biełarusi byli pastajannyja areli, jakija to ŭhaniali ŭ depresiju, to davali sił pracavać da nočy.
Pamiataju, jak Uładzimir Makiej u adnym ź intervju paabiacaŭ, što za Biełaruś u hetym pytańni nie budzie soramna. I heta davała nadzieju, uličvajučy, jaki zvyčajna jon skupy na abiacańni i jak žorstka stavicca da ich vykanańnia. Historyja pra źniščeńnie hramadzianskaj supolnaści vam u paćvierdžańnie.
Pamiataju, jak my ŭručali notu MZS Litvy z prośbaj, kab biełaruskaja mova na roŭnych ź litoŭskaj i polskaj prysutničała na ŭsich elemientach miemaryjalnych znakaŭ.
Pamiataju, jak abmiarkoŭvali hetaje pytańnie na pryjomie ŭ našaj ambasadzie ź vice-kancleram urada Litvy Dejvidasam Matulonisam. I jon tady kazaŭ pra toje, što pa hetym pytańni niama adzinstva ni ź litoŭskaha, ni z polskaha boku. Ale dziakujučy našym kaleham u MZS Litvy, našaj dyjaspary i našaj ahulnaj nastojlivaści biełaruskuju movu tudy ŭsio ž dadali.
Pamiataju, jak paśla adnoj z sustreč aktyvistaŭ našaj dyjaspary ź litoŭskaj aficyjnaj asobaj u biełaruskich ŚMI zjaviłasia nibyta jaho cytata ab tym, što «Biełaruś nie vykazvaje nijakaj zacikaŭlenaści ŭ dačynieńni da raskopak i ŭdziełu ŭ cyrymonii». Było heta, darečy, praź niekalki dzion paśla taho, jak na sustrečy z hetaj ža słužbovaj asobaj my aficyjna ŭ čarhovy raz paćvierdzili, što «Biełaruś hatovaja akazać maksimalnaje sadziejničańnie» pa ŭsich pytańniach, źviazanych z Kalinoŭskim i hatovaja prymać u hetym samy aktyŭny ŭdzieł.
Pamiataju, jak ja złavaŭsia tady z-za taho, što ŭ Minsku pryniali rašeńnie nie infarmavać ŚMI pra detali našaj pracy pa hetaj temie. Praz heta čytaŭ u navinach piermanientnyja «Biełaruś nijak nie ŭdzielničaje», «Biełaruś nie zacikaŭlenaja», i chaciełasia ad adčaju raźbić manitor.
Pamiataju, jak stała viadoma, što našu krainu pradstavić vice-premjer i jak ja radavaŭsia hetamu, tamu što ŭ apošnija dni zdavałasia, što ŭzrovień našaj delehacyi budzie značna nižejšym.
Pamiataju, jak z kalehami pisali tekst vystupu i dla nas było pryncypova važna, kab u pramovie biełaruskaha pradstaŭnika prahučaŭ parol paŭstancaŭ pra «Lublu Biełaruś!». Na niekatorych etapach biurakratyčnaj łancužki hetuju frazu z pramovy asobnyja aściarožnyja čynoŭniki vykreślivali, a potym inšyja, nastojlivyja i patryjatyčnyja, znoŭ dadavali. Dziakuj im za heta!
Pamiataju, jak u svoj dzień naradžeńnia za dzień da cyrymonii (21 listapada) da nočy siadzieŭ na pracy i ščyra ličyŭ, što heta samaje krutoje śviatkavańnie z usich mahčymych. Tamu što było adčuvańnie dačynieńnia da čahości sapraŭdy važnaha dla našaj nacyi, histaryčnaha i vialikaha.
U hety ž dzień my zaviaršali makiet biełaruskaha bukleta da cyrymonii. Jon byŭ vykanany na biełaruskaj i litoŭskaj movach, i na im u poŭny rost byŭ namalavany naš nacyjanalny hieroj Kastuś Kalinoŭski. Ja da hetaha času zachoŭvaju hety buklet, jaki sam ža i rabiŭ, pa sutnaści, na kalency.
Pamiataju, jak nazaŭtra ŭbačyŭ heta mora biełarusaŭ sa svajoj histaryčnaj simvolikaj, jakija zapoŭnili ŭsie vulicy Vilni, i jak ličyŭ, što lepšaha padarunka da dnia naradžeńnia prosta niemahčyma prydumać. A potym jašče i pačuŭ na cyrymonii ŭ chramie tyja samyja słovy pra «Lublu Biełaruś! — Dyk uzajemna!» i ledź nie zapłakaŭ ad honaru.
Za hetyja dva ź lišnim hady padrychtoŭki da cyrymonii było šmat niepryjemnych momantaŭ, adčaju, depresii, soramu. Ja navat prasiŭ ad svajho imia vybačeńniaŭ u Rymantasa Jankaŭskasa za toje, što vyniki hienietyčnaj ekśpiertyzy pareštkaŭ, znojdzienych pad nadmahillem Viktara Kalinoŭskaha, Litvie pieradali ŭ samy apošni momant. Choć mahli značna raniej.
Ale adnaho dakładna ŭ nas nie adabrać. Biełaruś u hetaj cyrymonii ŭdzielničała: i na narodnym, i na aficyjnym uzroŭni. I my jak i našy prodki ŭ 1863 hodzie jaje ščyra lubim. I možam być upeŭnienyja, što heta ŭzajemna.
P. S. Darečy, cikavy fakt. Z tych, biełaruskich dypłamataŭ, chto tady damahaŭsia aktyŭnaha ŭdziełu našaj krainy ŭ pracesach pa Kalinoŭskim, ciapier u MZS zastalisia pracavać adzinki. Bolšaść albo syšli sami, albo byli zvolnienyja za ŭčynki pa sumleńni.
