Pahroza ŭvarvańnia Rasii va Ukrainu pavinna chvalavać kožnaha. Historyk Juval Noj Charary

Fota depositphotos.com.

U centry ŭkrainskaha kryzisu znachodzicca fundamientalnaje pytańnie ab pryrodzie historyi i čałaviectva: ci mahčymyja źmieny? Ci mohuć ludzi źmianić svaje pavodziny, abo historyja biaskonca paŭtarajecca i ludziam nazaŭsiody nakanavana paŭtarać minułyja trahiedyi i nie źmianiać pry hetym ničoha, akramia dekaracyj?

Adzin padychod całkam admaŭlaje mahčymaść pieramienaŭ. Zhodna ź im, śviet — heta džunhli, a mocnyja zaŭsiody palujuć na słabych, i adzinaje, što pieraškadžaje adnoj krainie prahłynuć inšuju, heta vajskovaja moc. Tak było zaŭsiody i budzie zaŭsiody. Tyja, chto nie vierać u zakon džunhlaŭ, nie prosta padmanvajuć siabie, ale i ryzykujuć samim svaim isnavańniem. Jany doŭha nie vyžyvuć.

Inšy padychod śćviardžaje, što tak zvany zakon džunhlaŭ — heta zusim nie zakon pryrody. Ludzi jaho prydumali, i ludzi mohuć jaho źmianić. Napierakor raspaŭsiudžanaj pamyłkovaj dumcy, pieršyja jaŭnyja źviestki pra arhanizavanyja vojny źjaŭlajucca ŭ archieałahičnych znachodkach tolki 13000 hod tamu. Navat paśla hetaj daty było šmat pieryjadaŭ, pazbaŭlenych archieałahičnych źviestak pra vajnu.

U adroźnieńnie ad hravitacyi, vajna — heta nie fundamientalnaja źjava pryrody. Jaje intensiŭnaść i isnavańnie zaležać ad technałahičnych, kulturnych i ekanamičnych faktaraŭ. Pa miery taho, jak źmianiajucca hetyja faktary, źmianiajecca i sama vajna.

Prykmiety takich źmienaŭ jość paŭsiul vakoł nas. Za apošnija niekalki pakaleńniaŭ jadziernaja zbroja pieratvaryła vajnu pamiž zvyšdziaržavami ŭ šalony akt kalektyŭnaha samahubstva i prymusiła samyja mahutnyja nacyi na Ziamli šukać mienš žorstkija sposaby vyrašeńnia kanfliktaŭ. U toj čas jak vojny vialikich dziaržaŭ, takija jak Druhaja Puničnaja ci Druhaja suśvietnaja, byli charakternaj rysaj bolšaj častki historyi, za apošnija siem dziesiacihodździaŭ nie było pramych vojnaŭ pamiž zvyšdziaržavami.

Za hety ž pieryjad hłabalnaja ekanomika pieratvaryłasia ŭ ekanomiku viedaŭ. Kali raniej asnoŭnymi krynicami bahaćcia byli materyjalnyja aktyvy, takija jak załatyja radoviščy, pšaničnyja pali i naftavyja śvidraviny, to ciapier asnoŭnaj krynicaj bahaćcia źjaŭlajucca viedy. I chacia vy možacie zachapić naftavyja radoviščy siłaj, vy nie možacie atrymać takim čynam viedy. U vyniku źniziłasia prybytkovaść zavajavańnia.

Narešcie, u suśvietnaj kultury adbyŭsia tektaničny zruch. Šmatlikija elity ŭ historyi — naprykład, hunskija pravadyry, jarły vikinhaŭ i rymskija patrycyi — stavilisia da vajny stanoŭča. Kiraŭniki ad Sarhona Vialikaha da Bienita Musalini imknulisia ŭviekaviečyć siabie zavajavańniami (i takija tvorcy, jak Hamier i Šekśpir, z radaściu prysłuchoŭvalisia da hetych fantazij). Inšyja elity, takija, jak chryścijanskaja carkva, ličyli vajnu złom, ale niepaźbiežnym.

Ale

apošnija niekalki pakaleńniaŭ śvietam kirujuć elity, jakija ličać vajnu złom, jakoha možna paźbiehnuć. Heta adbyłosia ŭpieršyniu ŭ historyi. Navat takija ludzi, jak Džordž Buš-małodšy i Donald Tramp, nie kažučy ŭžo pra ludziej kštałtu Anhieły Mierkiel, źjaŭlajucca palitykami zusim inšaha typu, čym hun Atyła ci hot Ałarych. Zvyčajna jany prychodziać da ŭłady z maraj pra ŭnutranyja reformy, a nie pra źniešnija zavajavańni. U śfiery mastactva i dumki bolšaść karyfiejaŭ — ad Pabła Pikasa da Stenli Kubryka — viadomyja tym, što jany adlustroŭvajuć biessensoŭnyja žachi boju, a nie prasłaŭlajuć jaho stvaralnikaŭ.

Praz usie hetyja źmieny bolšaść uradaŭ bolš nie ličać ahresiŭnyja vojny prymalnym srodkam prasoŭvańnia svaich intaresaŭ, a bolšaść nacyj pierastali maryć pra zavajoŭvańnie i anieksiju svaich susiedziaŭ. Takim čynam, nie tolki vajskovaja siła nie dazvalaje Brazilii zavajavać Uruhvaj ci nie dazvalaje Ispanii ŭvarvacca ŭ Maroka — isnujuć i pieraličanyja vyšej faktary.

Paramietry miru

Zaniapad vajny bačny pa šmatlikaj statystycy. Z 1945 hoda mižnarodnyja miežy davoli redka pierakrojvajuć u vyniku zamiežnych uvarvańniaŭ, i nivodnaja pryznanaja śvietam kraina nie była całkam ściortaja ź ziamli praź źniešniaje zavajavańnie.

U vialikaj kolkaści byli inšyja typy kanfliktaŭ, takija, jak hramadzianskaja vajna ci chvalavańni. Ale navat z ulikam usich typaŭ kanfliktaŭ za pieršyja dva dziesiacihodździ XXI stahodździa čałaviečy hvałt zabiŭ mienš ludziej, čym samahubstvy, aŭtamabilnyja avaryi ci chvaroby, źviazanyja z atłuścieńniem. Cukar zabivaje bolš za porach.

Navukoŭcy spračajucca nakont dakładnaj statystyki, ale važna hladzieć dalej za matematyku. Zaniapad vajny byŭ jak psichałahičnaj, tak i statystyčnaj źjavaj. Jaho najbolš važnaj asablivaściu stała surjoznaje źmianieńnie samoha značeńnia słova «mir». Na praciahu bolšaj častki historyi pad miram razumieli tolki časovuju adsutnaść vajny. Kali ŭ 1913 hodzie havaryli, što pamiž Francyjaj i Hiermanijaj mir, jany mieli na ŭvazie, što pamiž francuzskaj i niamieckaj armijami niama pramych sutyknieńniaŭ, ale ŭsie viedali, što vajna pamiž imi moža vybuchnuć u luby momant.

U apošnija dziesiacihodździ słova «mir» pačało značyć niepraŭdapadobnaść vajny. Dla šmatlikich krain uvarvańnie susiedziaŭ i zavajavańnie imi stała niečym niejmaviernym.

Ja žyvu na Blizkim Uschodzie, tamu cudoŭna viedaju, što jość vyklučeńni z hetych tendencyj. Ale pryznavać tendencyi nie mienš važna, čym umieć źviartać uvahu na vyklučeńni.

«Novy śviet» nie byŭ statystyčnaj vypadkovaściu ci fantazijaj chipi. Najbolš jarka heta adbiłasia na strymana raźličanych biudžetach. Apošnija dziesiacihodździ krainy va ŭsim śviecie adčuvali siabie ŭ dastatkovaj biaśpiecy, kab vydatkoŭvać u siarednim tolki kala 6,5% na svaje ŭzbrojenyja siły i pry hetym tracić našmat bolš na adukacyju, achovu zdaroŭja i sacyjalnaje zabieśpiačeńnie.

My ŭsprymajem heta jak niešta naležnaje, ale nasamreč heta nadzvyčajna novaja źjava ŭ čałaviečaj historyi. Na praciahu tysiač hadoŭ vydatki na vajnu byli samym vialikim artykułam u biudžecie kožnaha kniazia, chana, sułtana i impieratara. Jany amal nie tracili hrošaj na adukacyju ci miedycynu dla prostych ludziej.

Zaniapad vajny nie byŭ vynikam božaha cudu ci źmianieńnia zakonaŭ pryrody. Jon zdaryŭsia praz toje, što ludzi zrabili lepšy vybar. Mahčyma, heta najvialikšaje palityčnaje i maralnaje dasiahnieńnie sučasnaj cyvilizacyi. Na žal, toj fakt, što jano zdaryłasia praz čałaviečy vybar, taksama značyć, što jano abaračalnaje.

Technałohija, ekanomika i kultura praciahvajuć źmianiacca. Raźvićcio kibierzbroi, ekanomiki, zasnavanaj na štučnym intelekcie, i novaj militarysckaj kultury moža vyklikać novuju eru vojnaŭ, horšych za papiarednija. Kab i dalej atrymlivać asałodu ad miru, nam treba, kab amal kožny rabiŭ pravilny vybar. Naadvarot, kiepski vybar tolki adnaho boku moža pryvieści da vajny.

Voś čamu pahroza rasijskaha ŭvarvańnia va Ukrainu pavinna chvalavać kožnaha čałavieka na Ziamli. Kali dla zvyšdziaržaŭ znoŭ stanie narmalnym prahłynać svaich słabiejšych susiedziaŭ, heta paŭpłyvaje na toje, jak ludzi va ŭsim śviecie siabie adčuvajuć i pavodziać. Pieršym i najbolš vidavočnym vynikam viartańnia da zakonu džunhlaŭ stanie rezki rost vajennych vydatkaŭ za košt usiaho astatniaha.

Hrošy, jakija pavinny iści nastaŭnikam, miedsiostram i sacyjalnym pracaŭnikam, zamiest hetaha pojduć na tanki, rakiety i kibierzbroju.

Viartańnie ŭ džunhli taksama padarvie hłabalnaje supracoŭnictva pa takich pytańniach, jak praduchileńnie katastrafičnych źmienaŭ klimatu ci rehulavańnie revalucyjnych technałohij, takich jak štučny intelekt ci hiennaja inžynieryja. Ciažka pracavać razam z krainami, što rychtujucca vas źniščyć. I pa miery taho, jak źmianieńnie klimatu i honka ŭzbrajeńniaŭ u štučnym intelekcie paskarajucca, pahroza ŭzbrojenaha kanfliktu budzie tolki raści. Tak budzie zamykacca zahanny kruh, jaki całkam moža asudzić naš vid na śmierć.

Kirunak historyi

Kali vy vierycie, što histaryčnyja pieramieny niemahčymyja, što čałaviectva nikoli nie pakidała džunhlaŭ i nie zrobić hetaha ŭ budučyni, zastajecca tolki adzin vybar: ihrać rolu drapiežnika ci achviary. Bolšaść lidaraŭ, kali b mieli taki vybar, addali b pieravahu mahčymaści ŭvajści ŭ historyju jak alfa-drapiežniki i dadać svaje imiony ŭ zmročny śpis zavajavalnikaŭ, jakich niaščasnyja vučni vymušanyja zapaminać dla ekzamienaŭ pa historyi.

Ale, moža, pieramieny mahčymyja? Moža, zakon džunhlaŭ — heta vybar, a nie niepaźbiežnaść? Kali heta tak, kožny lidar, chto vybiraje zavajavać susieda, atrymaje asobaje miesca ŭ čałaviečaj pamiaci, i jano budzie našmat horšaje, čym u typovaha Tamierłana. Taki čałaviek zastaniecca ŭ historyi jak toj, chto razburyŭ naša najvialikšaje dasiahnieńnie. Jak tolki my padumali, što vybralisia z džunhlaŭ, jon adrazu zaciahnuŭ nas nazad.

Ja nie viedaju, što budzie va Ukrainie. Ale, jak historyk, ja vieru ŭ mahčymaść pieramien. Ja nie dumaju, što heta naiŭnaść, — heta realizm. Adzinaja kanstanta čałaviečaj historyi — heta pieramieny. I heta toje, čamu, mahčyma, my možam navučycca ŭ ukraincaŭ.

Na praciahu šmatlikich pakaleńniaŭ ukraincy mała što viedali, akramia tyranii i hvałtu.

Jany pieražyli dva stahodździ carskaha samadziaržaŭja, što było kančatkova razburana ŭ katakliźmie Pieršaj suśvietnaj vajny.

Ich karotkaja sproba niezaležnaści była chutka zadušanaja Čyrvonaj armijaj, što viarnuła krainu pad kiraŭnictva ruskich. Paśla hetaha ŭkraincy pieražyli strašny hoład Haładamora, za jakim stajali inšyja ludzi, stalinski teror, nacysckuju akupacyju i dziesiacihodździ žachlivaj kamunistyčnaj dyktatury. Kali SSSR abrynuŭsia, historyja, zdavałasia b, harantavała, što Ukraina znoŭ abiare šlach tyranii — što jašče jany vybirali?

Ale jany abrali inšaje. Niahledziačy na historyju, niahledziačy na žudasnuju biednaść i niahledziačy na pieraškody, što zdavalisia niepieraadolnymi, ukraincy ŭstalavali demakratyju. Va Ukrainie, u adroźnieńnie ad Rasii i Biełarusi, apazicyjnyja kandydaty nieadnarazova zamianiali dziejnych kiraŭnikoŭ. Kali ŭ 2004 i 2013 hadach ukraincy sutyknulisia z pahrozaj samadziaržaŭja, jany dvojčy ŭzdymali paŭstańni, kab abaranić svaju svabodu.

Ich demakratyja — niešta novaje. Taksama jak i «novy mir». Abiedźvie hetyja źjavy kvołyja i mohuć doŭha nie pražyć. Ale jany abiedźvie mahčymyja i mohuć puścić doŭhija karani.