Pa-pieršaje, varta adznačyć, što stvareńnie savieckaj Biełarusi ŭvohule stała ŭsprymacca nieabchodnym tolki ŭ piku abviaščeńniu Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Ale va ŭmovach nabližeńnia «suśvietnaj revalucyi» pryšłyja kiraŭniki Paŭnočna-Zachodniaha abkama RKP(b) i Zachodniaj vobłaści, jak armianin Alaksandr Miaśnikoŭ (Miaśnikian), łatyšy Vilhielm Knoryn i Karł Łander dy jaŭrej z rasijskaj hłybinki Majsiej Kałmanovič, nie bačyli pryčyn pryznavać prava biełaruskaj nacyi na ŭłasnuju dziaržaŭnaść.
Terytoryja SSRB u 1919 hodzie paśla adabrańnia Maskvoj troch biełaruskich hubierniaŭ — Viciebskaj, Mahiloŭskaj i Smalenskaj. Fota: Wikimedia Commons
Pa-druhoje, pad pahrozu isnavańnia savieckuju Biełaruś stavili i takija balšavickija palityčnyja inicyjatyvy, jak skaračeńnie terytoryi da pary pavietaŭ, abjadnańnie ź Litvoj, raźviazanaja z Polščaj vajna, a taksama nastrojenyja pa-antybiełarusku kadry, jakija stavilisia na čale biełaruskich rehijonaŭ. Tolki paśla Ryžskaha mirnaha dahavora i ŭzbujnieńnia terytoryi spała pahroza likvidacyi biełaruskaj dziaržaŭnaści ŭ jaje savieckim farmacie.
Niahledziačy na ŭsiu prahresiŭnaść revalucyjnych zadum, dziaržaŭnyja ŭtvareńni ŭsio ž zbolšaha aformilisia pa nacyjanalnaj prykmiecie, a nie byli narezanyja zychodziačy vyklučna z ekanamičnych ci hieahrafičnych mierkavańniaŭ.
Karta Biełarusi paśla druhoha ŭzbujnieńnia. 1928. Fota: Wikimedia Commons
Užo ŭ 1922 hodzie BSSR stała adnoj z zasnavalnic SSSR u adnym šerahu z RSFSR, USSR i Zakaŭkazskaj SFSR. Iznoŭ biełaruskaja dziaržaŭnaść spatrebiłasia savieckamu kiraŭnictvu paśla vajny ŭžo na zamiežnapalityčnaj arenie, kali SSSR pažadaŭ ubačyć usie 16 savieckich respublik (tady jašče isnavała Kareła-Finskaja SSR) u jakaści paŭnapraŭnych siabroŭ navastvoranaj Arhanizacyi Abjadnanych Nacyj. Zachodnija kalehi, praŭda, dali dabro tolki dźvium — Biełaruskaj i Ukrainskaj SSR.
U suviazi z hetym zdavałasia, što isnavańnie Biełaruskaj SSR u składzie Savieckaj dziaržavy nie padlahaje anijakamu pierahladu. Ale niekatoryja źviestki kažuć, što hłybinny kryzis, jaki ŭrešcie razburyŭ savieckuju impieryju, šturchaŭ kiraŭnictva da radykalnych płanaŭ.
Etnahrafičnaja karta SSSR stanam na 1930 hod. Fota: Wikimedia Commons
Da pačatku 1980-ch hadoŭ u SSSR adznačałasia ŭstojlivaje źnižeńnie tempaŭ ekanamičnaha rostu i paharšeńnie dynamiki pradukcyjnaści pracy, jakoje paśla atrymaje nazvu «pieryjad brežnieŭskaha zastoju». Tym nie mienš zvonku padavałasia, što adsutničajuć jakija-niebudź surjoznyja palityčnyja ŭzrušeńni i sacyjalnaja niestabilnaść. Ale, navat kali adkinuć uviazvańnie Savieckaj dziaržavy ŭ niepradumanyja zamiežnapalityčnyja avantury kštałtu vajny ŭ Afhanistanie, što mocna pachisnuła hramadskuju śviadomaść, unutry krainy ŭsio macniej razharalisia sacyjalnyja i nacyjanalnyja supiarečnaści, jakija nie byli vyrašanyja ŭ papiarednija hady.
Viartańnia na histaryčnuju radzimu patrabavali vysielenyja kaliści «niadobranadziejnyja» narody, ale nacyjanalnyja respubliki supraciŭlalisia hetamu: amal miljonu niemcaŭ u Kazachstanie miascovyja ŭłady admovili ŭ aŭtanomii, tataram nie dali viarnucca ŭ Krym, viartańniu turkaŭ-mieschiecincaŭ čynili pieraškody hruzinskija ŭłady, kurdam nie dazvolili pryjechać u Azierbajdžan, nie było vyrašana pytańnie viartańnia hrekaŭ. Hvałtoŭnyja formy nabyvali kanflikty pamiž dahiestanskimi etnasami, pierasielenymi z vysakahornych rajonaŭ, z čačencami, što viarnulisia z vysyłki, na čyich ziemlach jany byli pasielenyja. Niebiaśpiečnaja situacyja skłałasia ŭ etnaterytaryjalnym kanflikcie, jaki razhareŭsia pamiž asiecinami i inhušami.
Nie lepš situacyja składvałasia i na Kaŭkazie, dzie tleŭ armiana-azierbajdžanski kanflikt, jaki nie skončyŭsia dahetul. Armianie Karabacha prasili dałučyć ich da Armienii, ale savieckaje kiraŭnictva było hłuchim da ich prośbaŭ. Pry hetym na «armianskaj terytoryi» znachodziŭsia Nachičevanski ekskłaŭ Azierbajdžana, što jašče bolš pierakonvała armian u niespraviadlivym padziele.
Fantan «Družba narodaŭ» na VDNH, u rečaisnaści ž mižnacyjanalnaja družba ŭ SSSR zastavałasia na ŭzroŭni dekłaracyj. Fota: Wikimedia Commons
Šyryłasia rusafobija (dakładniej, słavianafobija) na miescach. Hazieta «Praŭda» składała rehularnyja zvodki listoŭ z nacyjanalnych rehijonaŭ i pad hryfam «absalutna sakretna» nakiroŭvała ŭ CK KPSS. Zdaralisia vypadki, kali ruskim adkryta kazali «viartacca ŭ svaju Rasiju». «Naŭmysna niadobrazyčlivaje» staŭleńnie savieckija orhany adznačali ŭ krainach Bałtyi. Adbyvalisia napady na słavianskija pasialeńni na Kaŭkazie, što vymušała hramadzian pakidać miežy nacyjanalnych utvareńniaŭ.
Rusafobijaj byli «zaražany» pierš za ŭsio nacyjanalnyja kiroŭnyja elity, dakładniej, «tytulnyja kłany», jakija dla ablahčeńnia kiravańnia nie tolki imknulisia da asimilacyi nacyjanalnych mienšaściej u svaich respublikach, ale i byli hatovyja vykarystoŭvać nacyjanalnuju kansalidacyju z metaj baraćby z «ruskim» centram.
Padryvaŭ savieckuju sistemu i nacyjanalny jaŭrejski ruch, jaki šturchaŭ miljony hramadzian jaŭrejskaha pachodžańnia da vyjezdu ŭ Izrail i krainy Zachadu.
U 1977 hodzie ŭ maskoŭskim mietro byŭ učynieny terakt, u vyniku troch vybuchaŭ zahinuli 7 čałaviek, jašče 37 byli paranienyja. Pa hetaj spravie było schoplena troje armian, jakija, jak śćviardžałasia, chacieli pakarać takim čynam ruskich za pryhniot armianskaha naroda.
Vahon maskoŭskaha mietro paśla terakta 1977 hoda, vina za jaki była ŭskładziena na armianskich nacyjanalistaŭ. Fota: Wikimedia Commons
Niahledziačy na dekłaracyi ab družbie narodaŭ i stvareńni novaj histaryčnaj supolnaści — «savieckaha naroda», adsutnaści nacyjanalnych supiarečnaściaŭ u krainie, nasamreč nacyjanalnaja situacyja ŭ toj čas vyhladała jak kipiačy kacioł, jaki musiŭ uzarvacca.
Dobra ŭśviedamlaŭ heta i staršynia KDB SSSR Juryj Andropaŭ, praz čyj kabiniet prachodzili ŭsie paviedamleńni pra nacyjanalnyja kanflikty. Darečy, isnuje viersija, što vybuchi ŭ mietro ŭ 1977 hodzie byli vykananyja hrupaj «Alfa» pa jahonym zadańni, kab raspravicca z dysidentami i nacyjanalistyčnymi elemientami.
Kiravać KDB partyjny rabotnik byŭ pryznačany paśla taho, jak Brežnieŭ źniaŭ Uładzimira Siamičasnaha, jakoha dyskredytavaŭ pravał savieckich śpiecsłužbaŭ u mai 1967 hoda — ucioki ŭ ZŠA padčas pajezdki pa Indyi Śviatłany Aliłujevaj, dački Iosifa Stalina. Andropaŭ na hetuju pasadu nie rvaŭsia, ale aktyŭna ŭklučyŭsia ŭ pracu. Pry im struktura vyjšła z padparadkavańnia Savietu Ministraŭ, zdabyła poŭnuju samastojnaść i pačała kantralavać na pačatku 1980-ch usie śfiery žyćcia SSSR.
Juryj Andropaŭ, hienieralny sakratar CK KPSS, jaki zadumaŭ likvidacyju nacyjanalnych utvareńniaŭ u SSSR. Fota: Wikimedia Commons
U mai 1982 hoda Andropaŭ pakinuŭ pasadu staršyni KDB SSSR u suviazi z abrańniem na pasadu sakratara CK KPSS, jakaja vyzvaliłasia paśla śmierci Michaiła Susłava. Na pasadzie kiraŭnika daśviedčany śpiecsłužbist zadumaŭ praz ekanamična-terytaryjalnyja pieratvareńni kančatkovaje vyrašeńnie nacyjanalnaha pytańnia. U listapadzie taho ž hoda, paśla śmierci Leanida Brežnieva, Andropaŭ uznačalvaje Saviecki Sajuz.
Užo ŭ adnym ź pieršych publičnych vystupleńniaŭ paśla prychodu da ŭłady Andropaŭ raskrytykavaŭ stan savieckaj ekanomiki i vystupiŭ z zaklikam da jaje abnaŭleńnia. Adnak u adkaz na prapanovy navukoŭcaŭ-kansultantaŭ ab nieabchodnaści pastupovaj demakratyzacyi SSSR Andropaŭ zajaviŭ: «My pavinny spačatku nakarmić i apranuć ludziej», — uspaminaŭ jaho pamočnik Hieorhij Šachnazaraŭ.
Maraj Andropava było paŭtaryć pośpiechi sacyjalistyčnaj Vienhryi. Tam kamunistyčnym uładam udałosia vyrašyć prablemu deficytu tavaraŭ, zbudavać «hulaš-sacyjalizm»: luby vienhr moh sabie kupić miasa ŭ toj čas, kali ŭ «zvyšdziaržavie» z hetym byli adčuvalnyja prablemy.
Janaš Kadar, jakoha pastavili kiravać Vienhryjaj paśla zdušeńnia savieckimi vojskami paŭstańnia ŭ 1956 hodzie, niezaŭvažna adyšoŭ ad tatalnaha dziaržaŭnaha płanavańnia i daŭ pradpryjemstvam samastojnaść, sialanam było dazvolena mieć vialikija prysiadzibnyja ŭčastki. A sama Vienhryja stała pazyčać u MVF vialikija hrošy, kab kuplać na ich technałohii.
Ale hetak ža dobra Andropaŭ z ułasnaha dośviedu viedaŭ i advarotny bok miedala. Kali ŭ Vienhryi vybuchnuła paŭstańnie, jon byŭ u Budapiešcie na pasadzie savieckaha pasła.
Ź im nazaŭsiody zastaŭsia strach pierad narodnymi chvalavańniami. Saviecki dypłamat Aleh Trajanoŭski pryvodziŭ słovy Andropava: «Vy nie ŭjaŭlajecie sabie, što heta takoje — stotysiačnyja natoŭpy, nikim nie kantralavanyja, vychodziać na vulicy».
Dla vyvučeńnia miascovaha vopytu ŭ vieraśni 1983 hoda ŭ Vienhryju byŭ nakiravany sakratar CK KPSS Michaił Harbačoŭ.
Andropaŭ ubačyŭ šlach, jakim zdoleje «zabić dvuch zajcaŭ»: z adnaho boku, pahasić niebiaśpiečnyja dla Sajuza nacyjanalnyja kanflikty, a z druhoha — realizavać svaje ekanamičnyja mary.
U tym ža 1983 hodzie jon daručyŭ svajmu pamočniku pa ekanomicy Arkadziu Volskamu i akademiku Jaŭhienu Vielichavu raspracavać prajekt pierafarmavańnia Savieckaha Sajuza i jaho padziełu na admysłovyja ekanamičnyja terytoryi, jakija b zamianili saboj nacyjanalnyja rehijony. Niama tytulnych nacyj — niama nacyjanalnych kanfliktaŭ. Volski praz hady raspaviadaŭ, što Andropaŭ prama pastaviŭ zadaču pierakroić kartu krainy «pa typu Štataŭ»:
«Vyklikaje mianie adnojčy Jury Uładzimiravič i kaža: «U nas zanadta šmat subjektaŭ SSSR. Davajcie źviadziom ich usie ŭ 15—16 ekanamičnych rehijonaŭ i zrobim ich, jak štaty ŭ ZŠA, bo padzieł pa nacyjanalnaj prykmiecie nie charakterny nivodnaj krainie śvietu, akramia našaj! Tak što vy pradumajcie i nakreślicie mnie kartu hetych rehijonaŭ!»
U 2006 hodzie, paśla śmierci Volskaha, była nadrukavana bolš padrabiaznaja pieradača słoŭ Andropava:
«Davajcie kančać z nacyjanalnym padziełam krainy. Dajcie mierkavańnie ab arhanizacyi ŭ Savieckim Sajuzie štataŭ na asnovie kolkaści nasielnictva, vytvorčaj metazhodnaści, i kab utvarajučaja nacyja była pahašana. Namalujcie novuju kartu SSSR».
Etnahrafičnyja karta SSSR stanam na 1970-ja hady. Padzieł na ekanamičnyja makrarehijony musiŭ pahasić nacyjanalnyja ruchi, jakija raździrali Sajuz. Fota: Wikimedia Commons
Było padrychtavana 15 varyjantaŭ novaha administracyjnaha dzialeńnia SSSR, dzie kolkaść makrarehijonaŭ vahałasia ad 29 da 41. Andropaŭ byŭ hatovy dać novym štatam SSSR vialikuju ekanamičnuju samastojnaść i «maryŭ ab mižrehijanalnych rynkach».
Na vialiki žal, inšych dakumientalnych śviedčańniaŭ ab prajekcie, akramia słoŭ Volskaha, pakul nie apublikavana, tamu mierkavać pra novy padzieł terytoryi SSSR možna tolki tearetyčna.
Kali zychodzić z kolkaści nasielnictva SSSR i kolkaści zapłanavanych rehijonaŭ, to ŭ adnym štacie musiła pražyvać ad 7,2 da 10 miljonaŭ žycharoŭ. U toj čas nasielnictva Biełaruskaj SSR składała kala 9,5 młn. Heta značyć, što jana mahła jak całkam utvarać adzin štat, tak i być padzielenaj na niekalki častak, abjadnanych z častkami sumiežnych respublik. Uličvajučy antyrasijskija nastroi ŭ krainach Bałtyi, častka Biełarusi mahła być abjadnanaja z častkaj Litvy, utvaryŭšy svojeasablivuju reinkarnacyju LitBieła, a inšaja častka — z ukrainskimi ci rasijskimi terytoryjami.
U lubym vypadku heta aznačała likvidacyju savieckaj Biełarusi jak palityčnaha i nacyjanalnaha subjekta, kančatkovaje rastvareńnie biełaruskaj nacyi ŭ «savieckim narodzie» z supolnaj kulturaj i movaj (jakimi čamuści akazalisia ruskaja kultura i ruskaja mova).
Antykamunistyčny mitynh apazicyi 7 listapada 1990 hoda na płoščy Lenina ŭ Minsku. Fota: Wikimedia Commons
Reforma tak i zastałasia ŭ archivie, tamu što Andropaŭ chutka zachvareŭ i ŭ 1984 hodzie pamior, a Čarnienka i Harbačoŭ, jakija pryjšli jamu na źmienu, pra ideju svajho papiarednika navat nie ŭspaminali. Pieršy z-za ciažkaj chvaroby byŭ amal niepracazdolny i taksama chutka dałučyŭsia da «honki na łafietach», druhi raspačaŭ pierabudovu krainy pa svaim ułasnym razumieńni.
Andropaŭ, jaki byŭ hatovy da radykalnych mier dla niejtralizacyi ŭnutranych kanfliktaŭ, sam ža «padkłaŭ minu» pad savieckaje hramadstva. Jak vynikaje z uspaminaŭ, u 1979 hodzie mienavita jon, budučy staršynioj KDB, razam ź ministram zamiežnych spraŭ Andrejem Hramykam nastajali na rašeńni zabić prezidenta Chafizułu Amina i ŭvieści «abmiežavany kantynhient savieckich vojskaŭ» u Afhanistan.
Unutranyja supiarečnaści, u tym liku nacyjanalnyja, padmacavanyja zamiežnapalityčnymi i ekanamičnymi niaŭdačami, padarvali savieckuju impieryju i, urešcie, pryviali da źjaŭleńnia niezaležnaj biełaruskaj dziaržavy.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Kali ŭ Biełarusi źjaviłasia słova «draniki»? Vy ździviciesia, jak pozna
Praskrypcyi Suły — «Čornaja kniha Ryma»? Jak rymski konsuł vyniščaŭ vorahaŭ respubliki
