5 lutaha mahło b spoŭnicca 60 hadoŭ vybitnamu biełaruskamu historyku, daśledčyku nacyjanalnaha ruchu Uładzimiru Lachoŭskamu, nahadvaje Radyjo Svaboda.
Uładzimir Lachoŭski — vybitny historyk, encykłapiedyčny aŭtar, letapisiec biełaruskaha nacyjanalna-vyzvolnaha ruchu pieršaj pałovy XX stahodździa ŭva ŭsich jaho prajavach. Daśledavaŭ palityčnuju historyju BNR; vajskovuju historyju, u tym liku Słucki zbrojny čyn; pačatki nacyjanalnaj adukacyi pa-biełarusku; biełaruski moładzievy ruch mižvajennaje pary pa abodva baki miažy BSSR i Zachodniaj Biełarusi.
Historyk naradziŭsia 5 lutaha 1964 hodu ŭ Miensku, skončyŭ histaryčny fakultet BDU. Z 1993 hodu — redaktar vydaviectva «Biełaruskaja Encykłapiedyja», z 1995 hoda — supracoŭnik časopisu «Spadčyna». Z 1998 hodu pracavaŭ u Instytucie historyi NAN Biełarusi, adnačasova z 2002 hodu byŭ viadučym supracoŭnikam Nacyjanalnaha archivu Respubliki Biełaruś.
U 2007 hodzie abaraniŭ kandydackuju dysiertacyju pa temie «Adukacyja na akupavanych Hiermanijaj biełaruskich ziemlach u hady Pieršaj suśvietnaj vajny (1915—1918)». Z 2008 hodu — dacent fakultetu mižnarodnych adnosin BDU, adnačasova z 2010 hodu — namieśnik hałoŭnaha redaktara navukovaha štohodnika «Aktualnyja pytańni mytnaj spravy».
Hetaje intervju Svaboda zapisała za niekalki miesiacaŭ da śmierci Ŭładzimira Lachoŭskaha ŭ vieraśni 2021 hoda.
«Kampanija suprać nacyjanalnych simvałaŭ pačałasia zadoŭha da vajny»
«U 1922 hodzie ŭ Bierlinie, za hrošy Narkamaśviety BSSR, byŭ nadrukavany «Lirnik», heta zbor śpievaŭ Uładzimira Teraŭskaha. U Miensku tady nie było drukarskich mahčymaściaŭ, tamu jaho nadrukavali ŭ Bierlinie. I tam była pieśnia «Vajacki marš» na słovy Makara Kraŭcova, jaki tady jašče nie byŭ piersonaj non-hrata ŭ biełaruskaj savieckaj kulturnaj prastory. U jaho byli takija radki: «Štandar naš bieł-čyrvona-bieły, Pakryŭ saboj narodny ruch!». I voś u tekście hetyja radki paśpieli papravić na čyrvony štandar. Ale ŭžo sami noty nie zmahli pierajnačyć. Tam zhadka pra bieł-čyrvona-bieły ściah była zamazanaja čornaj farbaj. Takich faktaŭ vielmi šmat. Heta było tabu, kab nidzie nie vykazvacca pra nacyjanalny ściah».
«Aficyjnyja historyki zaklikajuć abapiracca na fakty. Ale spačatku ich treba vyvučyć»
«U nas isnujuć kliše i stereatypy pa historyi biełaruskaha kałabaracyjanizmu pieryjadu II Suśvietnaj vajny. Jany sfarmavalisia ŭ saviecki čas. A pytańni simvoliki ŭvohule nie daśledavalisia ŭ savieckija i paślasavieckija časy. Heta sprabavaŭ zrabić Alaksiej Litvin u svajoj manahrafii. I viedajecie, što atrymałasia? Amal 2 hady jamu nie zaćviardžali doktarskuju dysiertacyju. Dla inšych historykaŭ heta byŭ urok, što da hetaj temy lepš nie dakranacca, bo jana niedysiertabielnaja. Aficyjna hetaja tema była zabaronienaja. Ciapier aficyjnyja historyki zaklikajuć abapiracca na fakty. Ale spačatku ich treba vyvučyć, kab tak śmieła kazać, što pad hetym ściaham rabilisia ekziekucyi mirnaha nasielnictva.
U 1989 hodzie ŭ haziecie «Źviazda» adbyŭsia kruhły stoł nakont pytańnia nacyjanalnaj simvoliki, jaki vioŭ Valancin Ždanko. Tam samym daśviedčanym čałaviekam u hetym pytańni byŭ hieraldyst Anatol Citoŭ, jaki nie tak daŭno pakinuŭ nas. Pra 1920-ja i paźniejšyja hady, pra vykarystańnie nacyjanalnaj simvoliki jon viedaŭ bolš, čym i Litvin, i Staškievič, i inšyja bolš maścityja pa svaich zvańniach historyki. Bo tolki zaraz pačynajecca surjoznaje vyvučeńnie temy vajny. Tolki ciapier niešta robicca pa hetaj prablematycy niezaležnymi i nieanhažavanymi historykami. Ale toj kruhły stoł dakazvaŭ, što navat našaja prafiesura nie vałodała hetaj temaj. A tyja, chto vałodaŭ, jak Litvin, uklučali ŭnutranaha cenzara.
U 2000-ch hadach u Instytucie historyi sprabavaŭ adnavicca Stanisłaŭ Rudovič. Heta adzin z aŭtarytetnych daśledčykaŭ našaj dziaržaŭnaści pačatku 1917 hodu i BNR. Toj ža Daniłovič admoviŭ jamu. Jon skazaŭ, što jahonaja tema nieaktualnaja dla Instytuta historyi. Niadaŭna ŭ Instytucie historyi likvidavali hieraldyčny siektar i zvolnili adnaho z najaŭtarytetniejšych hieraldystaŭ Alaksieja Šałandu. A ciapier prapahandysty zaklikajuć abapiracca na fakty».
«Uzrovień arhumientacyi suprać nacyjanalnaj simvoliki vyklikaje ŭ mianie pačućcio soramu za našu navuku»
«Deputat i historyk Ihar Marzaluk, jaki pastajanna vykazvajecca suprać bieł-čyrvona-biełaha ściaha, nie śpiecyjalist u hetaj spravie. Ani ŭ pytańni simvoliki, ani ŭ historyi kałabaracyjanizmu ŭ hady II Suśvietnaj vajny. Jaho śfiera zacikaŭleńnia jak historyka — pieryjad Siaredniaviečča. Tamu tut jon vystupaje jak prapahandyst tavarystva «Viedy». Kazać pra toje, što jon hłyboka viedaje temu, absalutna nie prychodzicca. Kali jon jak miedyjavist vykazvajecca pa hetaj temie, to jon tolki pakazvaje svaju prafiesijnuju nieprydatnaść i palityčnuju anhažavanaść.
Abo voźmiem Daniłoviča (były dyrektar Instytuta historyi Akademii navuk, rektar Akademii kiravańnia pry prezidencie. — RS). Jon abaraniaŭ dysiertacyju pa temie Zachodniaj Biełarusi, i mušu skazać, što jana była niakiepskaja. Ale toje, što jon kaža na ciapierašniaj pasadzie, jaho ŭzrovień arhumientacyi, — heta vyklikaje ŭ mianie pačućcio soramu za našu navuku.
Historyk Pavał Cieraškovič zhadaŭ kaliści histaryčny fakt ź niamieckaj historyi, kali ŭ adnoj fiederalnaj ziamli karol zabaraniŭ Kanstytucyju. Siem prafiesaraŭ miascovaha ŭniviersiteta vystupili suprać hetaha. Karol tady pazbaviŭ ich pracy i vysłaŭ za miežy dziaržavy. Častka ž prafiesury padtrymała tady svajho suvierena. I što my bačym? Pra ich nichto ničoha nie viedaje. A ŭ honar siemiarych hierojaŭ, jakija vykazalisia suprać aŭtarytarnaha rašeńnia, staić pomnik.
Vielmi chutka stanie zrazumieła, chto łuzier. Chod historyi pakazvaje, što łuzierami stanoviacca tyja, chto na baku niapraŭdy i niespraviadlivaści. Tak było zaŭsiody. Praŭda ŭsio adno pieramoža. Nie samyja horšyja historyki pakazali svaju niesumlennaść i niedalnabačnaść. Navat čysta racyjanalna jany zrabili nie toje kab pamyłku, jany pastavili kryž na svajoj navukovaj karjery».
«Da leta 1944 hoda nacysty zabaraniali vykarystoŭvać bieł-čyrvona-bieły ściah»
Prapahandysty kažuć, što bieł-čyrvona-biełaja simvolika šyroka vykarystoŭvałasia nacyjanalistami ŭ hady akupacyi. Słuchajcie, jana da leta 1944 hoda była ŭvohule nie pryznanaja nacysckim režymam. Jość u niamieckich archivach dakumienty, a ŭ našym Nacyjanalnym archivie jość kopii tych dakumientaŭ, i tam vyrazna pakazana, što ani administracyja Ostłanda, ani viedamstva Rozienbierha nie dazvalali aficyjna vykarystoŭvać hetuju simvoliku ŭ Biełarusi. Toje, što bieł-čyrvona-biełyja ściahi i hierb «Pahonia» vykarystoŭvalisia padčas śviataŭ, pryčym takich śviataŭ, jakija i siońnia zastajucca «čyrvonymi dniami» ŭ kalendary, jak «Dažynki» i 1 maja, — heta inicyjatyva Vilhielma Kube, jaki heta dazvoliŭ. Ale potym była rezkaja reakcyja z Ryhi i Bierlina. Tym nie mienš, simvolika hetaja vykarystoŭvałasia tolki padčas hetych śviataŭ.
«Zajavy, što pad hetym ściaham palilisia vioski, źniščalisia mirnyja žychary, absalutna nie vytrymlivajuć nijakaj krytyki»
«Zajavy, što pad hetym ściaham palilisia vioski, źniščalisia mirnyja žychary, absalutna nie vytrymlivajuć nijakaj krytyki. Idzie padmiena paniaćciaŭ, nibyta na Viciebščynie, uschodniaj Smalenščynie palicejskija farmavańni vykarystoŭvali bieł-čyrvona-biełyja ściahi. Heta absalutna nie adpaviadaje rečaisnaści. Tam dziejničała bryhada Kaminskaha, i jany vykonvali svaje karnyja apieracyi pad rasiejskim trykałoram.
Da ahulnaj mabilizacyi ŭ červieni 1944 hoda i pačatku farmavańnia vajskovych častak Biełaruskaj Krajovaj Abarony bieł-čyrvona-biełaja simvolika nie vykarystoŭvałasia ŭ karnych apieracyjach palicejskich bataljonaŭ. Śćviardžać, što dapamožnaja palicyja, jakaja dziejničała pry čyhuncy abo pry palicyi, što jana, maŭlaŭ, mieła narukaŭniki ź bieł-čyrvona-biełymi kolerami, taksama nielha. Hetaja tema prosta nie daśledavanaja».
«U saviecki čas nacyjanalnaja simvolika adusiul vytraŭlałasia»
«Padčas akupacyi bieł-čyrvona-bieły ściah i «Pahonia» karystalisia popytam u moładzi. I ŭžo paśla vajny savieckaja ŭłada była vymušanaja na heta reahavać. Tamu na płakatach u 1944—1945 hadach užo pačaŭ źjaŭlacca biełaruski arnamient. Bo ŭ moładzi ŭžo było zaśviedčana, što Biełaruś — heta nie Rasieja. Jany zabaraniali ściah i hierb, ale byli vymušanyja dazvalać inšuju simvoliku, u vyhladzie arnamientu, jaki potym vykarystali i na ściahu BSSR.
Nacyjanalnaja simvolika ŭ saviecki čas adusiul vytraŭlałasia. Nielha było publična ŭzhadvać pra bieł-čyrvona-bieły ściah. Byŭ taki Ściapan Pačanin, namieśnik dyrektara Instytuta historyi partyi pry CK KPB. U svajoj manahrafii 1977 hoda «Istorijej obriečionnyje» jon napisaŭ, što bieł-čyrvona-biełaha ściaha na Usiebiełaruskim źjeździe 1917 hoda nie było. Jon spasyłaŭsia na tahačasnuju balšavickuju hazietu i sfalsifikavaŭ fakty. Jon napisaŭ, što tam vykarystoŭvaŭsia punsova-błakitny ściah niavyśvietlenaj kanfihuracyi. I heta hulała amal da 1990-ch hadoŭ, maŭlaŭ, na Usiebiełaruskim źjeździe nie było bčb-ściaha. Ale toje, što jon tam byŭ, — histaryčny fakt. I toje, jak jany ź im zmahalisia navat praz 60 hod paśla źjezda, šmat pra što śviedčyć.
«Pra niejki novy ściah nie moža być i havorki»
Tradycyi bieł-čyrvona-biełaha ściaha bolš za 100 hadoŭ. Jon na 40 hadoŭ starejšy za čyrvona-zialony, jaki zaćvierdzili ŭ 1952 hodzie. Pra niejki novy ściah nie moža być i havorki.
U 1991 hodzie, kali prymałasia rašeńnie pra simvoliku, niechta prapanoŭvaŭ vykarystoŭvać vyjavu zubra, maŭlaŭ, «Pahonia» vajaŭničaja, a my miralubivyja.
Ale jość tradycyja, hetyja simvały niščyli, taptali, palili, ablivali brudam, chacieli zaplamić, a jany žyvuć i łunajuć u niebie. I z hetym užo ničoha nie zrobiš. Narod užo nie prymie inšy ściah. Viartać našyja simvały treba nie praz refierendum, a praz hałasavańnie ŭ parłamiencie. Hetaje rašeńnie pavinna być zaćvierdžana mocnym lehitymnym srodkam.
«Usio najlepšaje ŭ našaj historyi źviazanaje ź niezaležnaściu. A jana ŭźnikła pad bieł-čyrvona-biełym ściaham»
«Heta simvał niezaležnaści Biełarusi. Hetaja ideja nie była realizavanaja ŭ 1918 hodzie, ale tyja, chto hurtavaŭsia kala bieł-čyrvona-biełaha ściaha, atajasamlivali Biełaruś ź niezaležnaściu. Nichto nie skaža, što ludzi pad hierbam i ściaham BSSR ščyra dumali, što jany žyvuć u volnaj krainie.
Pad bieł-čyrvona-biełym ściaham sfarmavałasia ideałohija niezaležnaj biełaruskaj respubliki. Pa-druhoje, sfarmavanaja tradycyja, što Biełaruś pavinna być demakratyčnaj krainaj, ź niezaležnymi instytutami dziaržaŭnaj ułady, u kłasičnym jeŭrapiejskim kantekście. Biełaruś pryznali ŭ śviecie suvierennaj pad hetym ściaham i hierbam «Pahonia». Pad hetym ściaham my ŭpieršyniu vystupili na zimovaj Alimpijadzie ŭ 1992 hodzie. Pad hetym ściaham sfarmavałasia biełaruskamoŭnaja adukacyja, jakaja pavinna była za 10 hod zrabić našu krainu ŭ bolšaści biełaruskamoŭnaj. Była prahrama paetapnaj biełarusizacyi. Ale potym usio było złamana, kab dahadzić revanšysckim siłam. A źmiena simvoliki ŭ 1995 hodzie była sprobaj źniščyć naš suvierenitet, zrabić ź Biełarusi padmurak savieckaj mientalnaści, dziela taho kab pryvieści da ŭłady ŭ novaj sajuznaj dziaržavie taho, chto imknuŭsia paviarnuć hadzińnik nazad. Usio, što ŭ nas jość pazityŭnaha, źviazanaje ź niezaležnaściu. A jana nie moža ŭsprymacca biez takich nacyjanalnych simvałaŭ, jak bieł-čyrvona-bieły ściah i «Pahonia».
«Ja ščaślivy, što ludzi vyjšli pad bieł-čyrvona-biełym ściaham»
«Ściah Duž-Dušeŭskaha paśla 1917 hoda za ličanyja miesiacy raźlacieŭsia pamiž biełarusami. Bčb-stužki byli znakam biełaruskich vajskoŭcaŭ ad Bałtyjskaha fłotu da Rumynskaha frontu. Biez zahadaŭ, biez dyrektyvaŭ. Usie, chto atajasamlivaŭ siabie ź biełarusami, mieli za honar nasić takija stužki. Heta pakaźnik taho, što hetaja simvolika stała narodnaj.
Jość hłyboki sens u tym, što siońniašnija našyja ludzi, jakija vystupajuć za sumlennyja vybary, uziali za svaje simvały «Pahoniu» i bieł-čyrvona-bieły ściah. Dla kahości heta było niečakana, ale heta absalutna spraviadliva, i ja absalutna ščaślivy. Navat nie jak historyk, a jak hramadzianin svajoj krainy. Da hetaha nacyjanalnaja simvolika nie była šyroka papularnaj, joju cikaviłasia zbolšaha moładź. Ale para žnivieńskich dzion pieraviarnuli absalutna ŭsio. Ja ŭžo ŭpeŭnieny, što ničoha z hetym nie zrobiš. Jana ŭžo ŭstalavałasia.
My z Viktaram Babarykam vyraśli na adnoj vulicy i ź dziacinstva viedajem adzin adnaho. Kali pačynałasia vybarčaja kampanija, to jon kazaŭ, što čas jašče nie pryjšoŭ, što treba ceły prezidencki termin, kab potym vynieści pytańnie simvoliki na ŭsieahulnaje abmierkavańnie. Ale padziei pakazali, jakija nacyjanalnyja simvały padtrymlivaje narod. Chodu nazad užo nie budzie».
Pieršaja publikacyja hetaha materyjału adbyłasia 9 vieraśnia 2021 hoda.
Čytajcie taksama:
Apošniaje adkryćcio historyka Lachoŭskaha: Dzień Voli ŭ savieckim Miensku 1920-ch
«Naš ściah taptali i niščyli, a jon žyvie». Apošniaje intervju historyka Uładzimira Lachoŭskaha
