Achviara psichijatryčnych Kurapat

Piśmieńnik Aleś Naŭrocki «źnik» u kancy 1970-ch, kali sa skandałam vyjšaŭ z Sajuza piśmieńnikaŭ. Adny jaho daŭno pachavali, a dla inšych jon zastajecca zahadkaj i da siońnia.

Aleś Naŭrocki naradziŭsia ŭ 1937 hodzie ŭ siamji nastaŭnikaŭ. Skončyŭ Babrujskuju škołu sanitarnych fielčaraŭ. Vyšejšuju adukacyju atrymaŭ u Minskim miedycynskim instytucie. Try hady pracavaŭ lekaram učastkovaj balnicy na Chojniččynie.

Jak zakančvaŭ Miedinstytut, vyjšaŭ jaho pieršy zbornik vieršaŭ «Nieba ŭśmichajecca małankaju» (1962). Nievialikaja kniha narabiła šmat šumu, vychadu jakomu ŭ šyrokija koły pastaralisia nie davać. Sam aŭtar nie achvočy ŭspaminać tuju historyju.

«Heta byŭ śviežy hołas u paezii. Dla mianie jon byŭ i zastajecca vydatnym paetam», — kaža redaktar taho zbornika Vasil Siomucha.

Za toj zbornik, uspomniŭšy i inšy hrech — vydańnie knihi Karatkieviča, Siomuchu zvolnili z pracy. Ale jon nie škaduje, što dapamoh paetu z knihaj, pry vydańni jakoj pryjšłosia pajści na peŭnyja chitryki.

Što ž było takoha strašnaha ŭ «Niebie…»? 25-hadovaha chłapca abvinavacili ŭ antysavietčynie. U jaho vieršach razhladzieli parodyju na savieckuju ŭładu.

«Śpieŭ sałaŭja zahłušaje kvakańnie žab», — u hetym dvuchsensoŭnym radku krytyki ŭ cyvilnym rasčytali palityčny padtekst. Albo:

A heta ž byŭ 1962 hod — kiraŭnikom tady byŭ Mikita Chruščoŭ.

Za knihu ŭ Sajuzie piśmieńnikaŭ aŭtara pahanili. Ale i zabylisia. Uspomnili pra toj ahrech paźniej, kali jon pačaŭ vyjaŭlać hramadzianskuju pazicyju.

Praktykujučy miedyk, Naŭrocki sutykaŭsia z tym, što ludziej pa palityčnych metach adpraŭlali ŭ psichijatryčnyja lakarni. Jon adkryta vystupaŭ suprać padobnych mietadaŭ, za što adrazu byŭ uziaty pad nahlad śpiecorhanami.

Paśla skandalnaha zbornika Aleś Naŭrocki pierabraŭsia ŭ stalicu, dzie pracavaŭ na Minskaj stancyi chutkaj miedycynskaj dapamohi. Ale nie załadziłasia siamiejnaje žyćcio: paet razyšoŭsia z žonkaj i pastupiŭ na Vyšejšyja litaraturnyja kursy ŭ Maskvie.

Pa jaho słovach, mienavita tady i pačaŭsia adkryty pieraśled. Paet, jaki zastaŭsia adzin, daloka ad rodnych, staŭ zručnaj mišeńniu. Śpiecsłužby pačali «psichijatryčny šantaž». Aleś Naŭrocki apuskaje vočy, kali raspaviadaje ab hetym. Ale razmovy nie spyniaje.

«Na litkursach kožny žyŭ u asobnym pakoi. I ŭ moj pakoj pačali pranikać i pierakładać rečy, zabivać ćviki ŭ ścieny. Pieršaj takoj rečču była papruha. Jaje vyciahnuli sa štanoŭ i pakłali na łožku. Kali ja viarnuŭsia i ŭbačyŭ takoje, mianie skałanuła. I tak praciahvałasia niejki pieryjad. Vučycca dalej ja nie moh. Padaŭ zajavu ab sychodzie. Ale pryčyny nie ŭkazaŭ, bo tady b mianie paciahnuli ŭ psichlakarniu. Heta i jość psichijatryčny šantaž».

U lakarniu paeta ŭsio-tki adpravili.

Prafiesar Adam Maldzis raspaviadaje, što tady jon nie pavieryŭ u chvarobu Naŭrockaha. Viedaŭ, što padobnyja čutki zapuścili naŭmysna.

A sam paet u znak pratestu suprać prymianieńnia psichijatryi ŭ palityčnych metach u 1976 hodzie vyjšaŭ z Sajuza piśmieńnikaŭ.

«Pa tym časie hety byŭ vialiki hałaŭny bol dla kiraŭnictva arhanizacyi. Mnie havaryli tak: zabiary hety pratest, nie vychodź z Sajuza piśmieńnikaŭ i budzieš pracavać dalej. Tolki nie padymaj šumu. A ja na heta nie pahadziŭsia. Nastolki mnie było ahidna nie zajavić hety pratest. Pramaŭčać — značyć zhadzicca, što jany ciahnuć zdarovych ludziej u psicharni. Ja skazaŭ namieśniku staršyni SP Šamiakinu, što nie mahu nasić hetuju podłaść u sabie».

Jak viarnuŭsia ŭ Minsk z Maskvy, pracavać uračom Alesiu Naŭrockamu nie dazvolili. Nie davali navat fizičnaj pracy — hruzčykam. Na niepraciahły pieryjad atrymałasia viarnucca na chutkuju dapamohu. Ale «prymacavali mianie da psichanieŭrałahičnaha dyspansiera».

Jasnaja sprava, što tvory piśmieńnika pierastali vydavać. «Čałavieka, jakoha jany biaruć pad kaŭpak, bolš nie publikujuć. Nadrukavać — heta dać srodki dla žyćcia. A jany nie zacikaŭlenyja ŭ tym. Rukapis knihi apaviadańniaŭ «Vałun» ja razy čatyry padavaŭ u vydaviectva, pierš čym jana prabiłasia. Dumali, što spačatku zrobiać mianie sieksotam, a paśla pačnuć drukavać. Ale nie ŭdałosia».

Jak žyŭ paet uvieś hety čas? Dapamahała maci: jana sa svajoj piensii peŭnuju sumu štomiesiac adsyłała synu. Hetaha było dastatkova tolki, kab nie skanać z hoładu. Ad rospačy Naŭrocki sprabavaŭ navat dabicca dazvołu vyjechać za miažu. U SSSR heta było nadzvyčaj ciažka. Nie vypuścili. Maŭlaŭ, dla hetaha pavinien być vyklik z-za miažy ad svajakoŭ. Svajakoŭ takich nie było. I praciahvałasia niamoje supraćstajańnie.

Tolki ŭ hady pierabudovy Naŭrocki hołasna raskazaŭ ab svajoj trahiedyi. Paet vystupiŭ na źjeździe Sajuza piśmieńnikaŭ Biełarusi ŭ 1990-m. Aleś Naŭrocki patrabavaŭ ad uładaŭ palityčnaj reabilitacyi.

Na pierabudovu jon uskładaŭ spadziavańni. «Samyja śmiełyja spraŭdzilisia — Biełaruś stała niezaležnaj».

Ale asabista dla paeta 90-ja nie prynieśli vialikich zruchaŭ.

U 1990-m vydali tomik jaho paezii za dvaccać hadoŭ «Pakaleńni i papiališ¬čy». U 1994-m vyjšaŭ rasiejskamoŭny raman «Vałun» (u 1976 pad takoj samaj nazvaj jon vydaŭ zbornik apaviadańniaŭ). Pa-rasiejsku pačaŭ pisać, bo dumaŭ «apublikavacca na Zachadzie, kali tut nie ŭdajecca». I znoŭ maŭčańnie. Sprabavaŭ nadrukavać jašče novy raman, ale ŭ redakcyi adnaho časopisa admovili, nie ŭziało i dziaržvydaviectva. Hłuchaja ściana, padobnaja da toj, savieckaj. Tolki biez «kataŭ u biełych chałatach».

Aleś Naŭrocki raskazvaje ab svajoj tvorčaj spadčynie. «Ja ciapier zajmajusia tym, što pišu vieršy. Chaču troški napisać novych. Tyja, što ŭ mianie kiepskija, vykinu». Jon maryć vydać dvuchtomnik paezii i raspačać pracu nad šaścitomnikam prozy. I začytvaje ŭryŭki ź nieapublikavanaj paemy «Ja patrabuju palityčnaj reabilitacyi!», jakuju ličyć lepšaj za «Novuju ziamlu».

«Ja patrabuju, kab KDB pryznaŭsia, što heta jon nackavaŭ daktaroŭ. Što heta nie miedycynskaja chvaroba, a palityčnaja sprava. Paemu «Ja patrabuju palityčnaj reabilitacyi!», kali atrymaju jaje, nazavu «Psichijatryčnymi Kurapatami». Paema ab tym, jak «zdarovaha čałavieka kinuli ŭ psichlakarniu».

***

Aleś Naŭrocki naradziŭsia 12 lutaha 1937 h. u vioscy Davydaŭka Śvietłahorskaha rajona. Pa adukacyi — miedyk. Aŭtar šeraha knih paezii i prozy. U znak pratestu suprać užyćcia psichijatryi ŭ palityčnych metach vyjšaŭ z Sajuza piśmieńnikaŭ. Zastaŭšysia biez srodkaŭ da isnavańnia, praciahvaŭ pisać u stoł.

***

Aleś Naŭrocki byŭ nie adzinym čałaviekam, jaki za svaju hramadzianskuju pazicyju trapiŭ u psichijatryčnuju lakarniu.

Da jaho taki mietad izalavańnia aktyŭnych hramadzian paspytali na sabie mastak z Pastaŭščyny Vitaŭt Dzisko (adkryta vykazvaŭsia suprać savieckaha režymu; u vyniku byŭ zabity), historyk Anatol Sidarevič (pratestavaŭ suprać uvodu savieckich vojskaŭ u Čechasłavakiju), pravaabaronca z Babrujska Michaś Kukabaka (admoviŭsia supracoŭničać z KDB u spravie falsifikacyi kampramatu na zachodnieniamieckaha dypłamata; za dva hady da hetaha, u 1968, admoviŭsia być «saŭdzielnikam złačynstva savieckaha ŭrada» ŭ Čechasłavakii, kali jaho tudy nakirujuć).

Isnujuć inšyja prykłady pakarańnia dysidentaŭ. Adnym nie davali mahčymaści pracavać pa śpiecyjalnaści (Michaś Čarniaŭski, Fiodar Jafimaŭ, Zianon Paźniak), inšych sadzili ŭ turmu (Mikałaj Łahodzič) albo zabivali ź insceniroŭkaj vypadkovaha zdareńnia ci samazabojstva (Lavon Barazna).

* * *

Z novych vieršaŭ