Ściah 1-j słuckaha pałka.
Tahačasnaja presa aśviatlała chadu paŭstańnia.
Pomnik słuččakam pastaŭleny ŭ Lutenzze (Bavaryja) u 1948 h. pavajennymi emihrantami.
Historyk Uładzimir Lachoŭski: Słuckaje paŭstańnie było arhanizavanym supracivam zamožnych haspadaroŭ.
«NN»: 27 listapada my adznačali Dzień hierojaŭ. Jon adznačajecca ŭ pamiać pra Słuckaje paŭstańnie 1920 hoda. Słucki zbrojny čyn — što heta było? Krytyki kažuć: zvyčajny sialanski bunt. Čamu jon uvajšoŭ u historyju Biełarusi jak takaja značnaja padzieja?
UŁ: Heta nie bunt, nie paŭstańnie lumpienaŭ. Heta — arhanizavany supraciŭ zamožnych haspadaroŭ. Kali voźmiem adrezak času piermanientnaj akupacyi terytoryi Biełarusi, to ŭbačym, što Słucki zbrojny čyn byŭ nie adzinaj takoj akcyjaj, skiravanaj suprać palityki balšavikoŭ. Vialižskaje paŭstańnie 1918 hoda, paŭstańnie na Mahiloŭščynie, na biełaruskaj častcy Smalenščyny, u Haradku, Niaśvižy, Kojdanavie, Miry.
U adroźnieńnie ad ich,
Słucki čyn byŭ vyrazna afarbavany ŭ nacyjanalnyja, bieł-čyrvona-biełyja kolery.
Heta arhanizavanaje vystupleńnie nie suprać čahości, a za biełaruskuju dziaržaŭnaść, za vyzvaleńnie etničnaj biełaruskaj terytoryi ad akupacyjnych vojskaŭ, praviadzieńnie svabodnych vybaraŭ.
U dadatak da ŭsiaho nacyjanalny čyńnik złučaŭsia z sacyjalnym. A takich vypadkaŭ u historyi było nie tak šmat. Usiebiełaruski źjezd u 1917 hodzie, kali ludzi, jakija dakładna jašče nie ŭjaŭlali što takoje Biełaruś, złučylisia vakoł idei isnavańnia biełaruskaj dziaržaŭnaści i prademanstravali palityčnuju salidarnaść ź idejami nacyjanalnaha ruchu. Heta taksama Kurapaty 30 listapada 1988 hoda, kali na mitynh išoŭ natoŭp, a viartaŭsia narod.
Pamiž Polščaj i Rasijaj
«NN»: A čamu mienavita Słuččyna paŭstała?
UŁ: Pa-pieršaje,
vynik hetaha vystupleńnia — šmathadovaja čynnaść biełaruskich nacyjanalnych arhanizacyj na Słuččynie. «Paparać-Kvietka» ŭ Słucku, «Zorka» ŭ Hrozavie, «Kutnioŭskaja navukovaja hramada»...
Taksama treba skazać ab tym, što asnovu Słuckaj bryhady biełaruskaha vojska skłała byłaja haradskaja i ziemskaja narodnaja milicyja, jakaja była ŭtvorana jašče viasnoj 1917 h.
Pa-druhoje, skłalisia spryjalnyja źniešnija ŭmovy. Pavodle preliminarnaha miru pamiž Rasijaj i Polščaj, hetaja terytoryja apynułasia ŭ niejtralnaj častcy. Słuck jašče nie byŭ zaniaty savieckimi vojskami, a polskija ŭłady ŭžo nie kantralavali situacyi ŭ horadzie. Biełaruskija dziejačy hetym vyrašyli skarystacca.
Pa-treciaje, Słuččyna padčas Pieršaj suśvietnaj vajny nie tak paciarpieła, jak inšyja rehijony.
Tut było tolki 4,7% uciekačoŭ, u toj čas jak na Haradzienščynie hetaja ličba dasiahała 50—60%. I niahledziačy ni na niamieckuju, ni na polskuju akupacyi, sialanskija haspadarki raźvivalisia. Kali pryjšli balšaviki, adrazu pačałasia charčraźviorstka: zabirali zbožža, skacinu… Pačałasia tatalnaja mabilizacyja (palaki ŭ vojska ź biełarusaŭ brali tolki dobraachvotnikaŭ). Mnohija ŭžo prajšli franty Pieršaj suśvietnaj. I ich znoŭ pačali zabirać u vojska. Sialanie na sabie adčuli, što heta za savieckaja «narodnaja ŭłada».
Pieršy boj
«NN»: Pačatkam vystupleńniaŭ staŭ boj 27 listapada.
UŁ: Savieckija historyki pisali, što nie adbyłosia nivodnaha strełu. Ale heta byŭ padman. Razam z Alaksandraj Hieś i Uładzimiram Michniukom my skłali zbornik «Słucki zbrojny čyn 1920 h. u dakumientach i ŭspaminach». Na padstavie savieckich archiŭnych krynic my adlustravali hety supraciŭ.
Sapraŭdy, pieršy boj z «čyrvonymi» adbyŭsia 27 listapada niedaloka ad Siemiežava. U hetym bai palehła niekalki biełaruskich stralcoŭ, u tym liku hierojskaj śmierciu paŭ małady himnazist Pilip Vałodźka. U dalejšym dziejańni słuččakoŭ mieli ŭ asnoŭnym partyzanski charaktar.
Miljon u deziercirach, miljon łović dezierciraŭ
«NN»: Čamu balšaviki nie źniščyli paŭstancaŭ u pieršyja dni?
UŁ: Z Polščaj była padpisana damova, pa jakoj balšaviki abaviazalisia nie ŭvachodzić u niejtralnuju pałasu. I słuččaki karystalisia hetym. Jany pravodzili akcyju i sychodzili ŭ niejtralnuju zonu. Praŭda, u kancy śniežnia — pačatku studzienia balšaviki parazumielisia z palakami: Čyrvonaj Armii dazvolili pravieści začystku hetaj terytoryi.
Treba adznačyć, što i armija balšavikoŭ u toj čas była słaba arhanizavanaj. U vojsku byli chvalavańni.
Chadziŭ taki aniekdot. Čyrvonaja Armija — heta try miljony vajskoŭcaŭ. Adzin miljon vajuje, druhi — u deziercirach, treci — łović dezierciraŭ. Armija była niaŭstojlivaj. Balšaviki adrazu navat aścierahalisia adkrytych bajoŭ — bajalisia, što čyrvonaarmiejcy pačnuć pierabiahać da paŭstancaŭ. I takija vypadki byli. Dezierciry pierachodzili na bok słuččakoŭ i zmahalisia suprać kamunistaŭ, za što sialanie ich biaspłatna karmili.
«NN»: A supraćlehłyja pierachody zdaralisia?
UŁ: Viadomy tolki vypadak z adnym z kamandziraŭ Słuckaha zbrojnaha čynu, Paŭłam Čajkam. Jon ličyŭ, što niama pierśpiektyŭ zmahacca i ŭzbrojenaje vystupleńnie asudžana na parazu. Čajka vyzvaliŭ pałonnaha savieckaha aficera, a toj paraiŭ zdavacca ŭ abmien na zachavańnie žyćcia. Jak tolki jon zdaŭsia, nie prajšło i miesiaca, jak Čajku rasstralali. Pierachodziŭ jon pa idejnych mierkavańniach, a nie tamu, što byŭ zdradnikam.
Kiraŭnictva paŭstancaŭ nie było manalitnym
«NN»: Kiraŭnictva paŭstańniem nie było pa svaich pierakanańniach manalitnym. U čym byli hałoŭnyja razychodžańni?
UŁ: Častka nie pryniała zbrojny supraciŭ savieckaj uładzie. Inšyja chacieli, kab heta była niejkaja demanstracyja, što napałochaje balšavikoŭ, i tyja admoviacca padpisvać Ryžski mir. Ale tak nie byvaje. Za svabodu treba zmahacca i pralivać kroŭ.
Tady jašče byli iluzii nakont taho, što balšaviki pierahledziać svaje pazicyi i buduć łajalnymi ŭ nacyjanalnym pytańni da biełaruskaj respubliki.
Inšyja vystupali za supracoŭnictva z palakami, ale byli ŭ mienšaści i nie mieli padtrymki siarod sialan.
Sialanie bajalisia adnaŭleńnia bujnoha ziemleŭładańnia polskich abšarnikaŭ, jakija aryjentavalisia na dałučeńnie hetaj terytoryi da Polščy. I, na žal, nie adbyłosia parazumieńnia pamiž roznymi hrupoŭkami.
«NN»: Taki raskoł siarod kiraŭnictva i pryvioŭ da parazy?
UŁ: Pryčyn šmat. Heta byŭ sialanski ruch, jaki nie złučaŭsia z zamožnym horadam, dzie moh atrymać hrošy i zbroju. Nie było mižnarodnaj padtrymki. Hetyja ludzi byli ničyjnymi, jak napisaŭ Andrej Fiedarenka (apovieść «Ničyje»). Jany nie atrymali padtrymki ni z boku Rady BNR, ni z boku kiraŭnictva biełaruskich eseraŭ u Minsku, ni z boku mižnarodnaj supolnaści.
«NN»: Ale palakam, vidać, było b na ruku adździaleńnie biełaruskaj terytoryi ad Rasii?
UŁ: U Piłsudskaha była ideja stvaryć bufier, kab Polšča nie miežavała niepasredna z balšavikami. Ale bolšaja častka polskaj palityčnaj elity paličyła heta nierealnym. Dmoŭski, lidar pravych, prapanoŭvaŭ admovicca ad biełaruskaj terytoryi, a miažu pravieści pa toj linii, što paśla paŭstała na pieramovach u Ryzie ŭ 1921 hodzie.
Admovicca zusim ad biełaruskich ziamiel jany nie mahli, bo atrymlivaŭsia b hłyboki vystup na zachad pamiž uschodniaj Haliččynaj, Vałyńniu, jakija ŭžo adychodzili da Polščy, i Siaredniaj Litvoj, jakaja taksama musiła stać polskaj.I heta ŭjaŭlałasia Polščy stratehičnaj niebiaśpiekaj. Hrodzienščyna, Vilenščyna i zachodnija paviety Minščyny pavinny byli adyści da polskaj dziaržavy. Dałučeńnie inšych biełaruskich terytoryj stvaryła b značnuju prablemu. Mierkavali ŭziać tolki tyja ziemli, jakija raźličvali asimilavać za niekalki dziesiacihodździaŭ.
U biełaruskaje vojska ŭstupali tysiačy
«NN»: Kolki čałaviek naličvała vojska paŭstancaŭ?
UŁ: Kali byŭ kinuty klič, što treba iści ŭ Siemiežava i ŭstupać u biełaruskaje vojska, tudy pryjšło ad siami da dziesiaci tysiač. Ale nie było zbroi. I sfarmavali ŭsiaho dva pałki. Kali b było adzinstva ŭ kiraŭnictvie, była zbroja, to, jak adznačaŭ Arsień Paŭlukievič, były staršynia Biełaruskaha nacyjanalnaha kamiteta Słuččyny, mahło być i da piacidziesiaci tysiač čałaviek.
«NN»: Uzbrojenaje vystupleńnie pryniesła niejkija vyniki ci tolki naklikała represii na žycharoŭ kraju?
UŁ: Dla balšavikoŭ heta było navukaj.
Jany adrazu pamianiali ekanamičnuju pa lityku: admovilisia ad charčraźviorstki i pierajšli na ćviordy charčovy padatak.
A dla siamiej, čyje baćki ci braty ŭdzielničali ŭ čynie, prymianialisia represii: ich vysielili ź Biełarusi. Heta niekalki socień siemjaŭ. A na ich miesca zasialali siemji z Pavołžža, dzie byŭ tady strašenny hoład.
