Dzień hierojaŭ: 91-ja hadavina Słuckaha ŭzbrojenaha paŭstańnia

Čamu na Słuckim paŭstańni 1920 hoda robicca taki akcent? Heta ž byŭ nie adziny fakt antybalšavickaha supracivu na terytoryi Biełarusi ŭ tyja vichurnyja časy. Ale mienavita

Słuckaje paŭstańnie mieła pad saboj najmacniejšy palityčny hrunt. Heta byŭ nie stychijny bunt suprać novych paradkaŭ, a sistemnaja sproba adstajać niezaležnaść biełaruskaj nacyjanalnaj dziaržavy.

Paŭstańnie pačałosia paśla padpisańnia Ryžskaj mirnaj damovy, jakaja «pasiekła kraj naš papałam»: polskaja i savieckaja dziaržavy padzialili Biełaruś. Polskija vojski, zhodna z damovaj, adyšli, vyzvaliŭšy niejtralnuju pałasu, u jakoj jakraz i lažała Słuččyna.

U Słucku, piša historyk Anatol Hryckievič, mocnyja pazicyi zajmała partyja eseraŭ, jakaja abapirałasia na biełaruskaje sialanstva. Esery stajali za niezaležnaść Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Z adychodam palakaŭ sialanie abrali Biełaruskija nacyjanalnyja kamitety jak orhany narodnaj ułady ŭ paviecie. Esery stajali na čale tych kamitetaŭ, jany ž inicyjavali Pieršy źjezd Słuččyny.

Jon adbyŭsia 14–15 lipienia 1920 h. u Słucku, ŭ vialikaj zale doma Edvarda Vajniłoviča. Źjezd pryniaŭ rezalucyju ab baraćbie za niezaležnuju Biełaruskuju Narodnuju Respubliku i vybraŭ Radu, u skład jakoj uvajšli Uładzimier Prakulevič (staršynia), Vasil Rusak, Piotr Žaŭryd i jašče 15 asobaŭ. Jaje zadačami była arhanizacyja hramadzianskaha kiravańnia na Słuččynie, a taksama arhanizacyja abarony kraju.

«Pieršy Biełaruski Źjezd Słuččyny, sklikany ŭ ličbie 107 delehataŭ, vitaje Radu Biełaruskaj Narodnaj Respubliki i śviedčyć, što ŭsie svaje siły addaść na adbudovu Svajoj Baćkaŭščyny.

Źjezd kateharyčna pratestuje proci akupacyi rodnych ziamiel čužackimi najezdami i proci samazvanaj Savieckaj ułady, jak urad Knoryna i inšyja, jakija paŭtvaralisia na Biełarusi. Baćkaŭščyna naša zrujnavana čužyncami, jakija niščać jaje i dahetul, i my, addajučy spravie adbudavańnia našaj Baćkaŭščyny ŭsie našy siły i žyćci, źviartajemsia da ŭsiaho śvietu i Sajuzu Narodaŭ ab dapamozie ŭ stvareńni našaj vajskovaj siły…

Niachaj žyvie volnaja, niezaležnaja, demakratyčnaja Biełaruskaja Narodnaja Respublika ŭ jaje etnahrafičnych hranicach!» — pisałasia ŭ rezalucyi Źjezdu.

Słuckaja rada za try dni mabilizavała kala 4000 čałaviek (pa niekatorych źviestkach 10 000). (Jak adznačaje historyk Uładzimir Lachoŭski, mahli b mabilizavać i 50 tysiač, kali b była zbroja.) Rada sfarmavała dva pałki: Pieršy Słucki połk i Druhi Hrozaŭski połk. Hetyja dva pałki ŭtvaryli Słuckuju bryhadu pad kamandvańniem Antona Sokała-Kutyłoŭskaha. Kamandavańnie vojskami było raźmieščanaje ŭ Siemiežavie.

«3 Paŭstańniem Słuččyny salidaryzavałasia tahdy ŭsia Biełaruś. Biełaruskija žanockija arhanizacyi prysłali 1-mu Słuckamu pałku pałkavy ściah nacyjanalny z Pahoniaj, vyšytymi na im słovami pryśviačeńnia: «Tym, jakija pieršymi paŭstali i pajšli pamirać, kab žyła Baćkaŭščyna!» — uspaminaŭ u liście da Kanstancina Jezavitava były staršynia Źjezdu Słuččyny, kamisar Druhoha Hrozaŭskaha pałka Vasil Rusak. — …

Vorah byŭ u čyślennaj pieravazie i padhatavany k vajnie. My byli ŭ mienšym liku — chto nia byŭ mały, nia budzie vialiki! 12 tysiač paŭstancaŭ z aružžam u rukach cełaj Słuččynie skazali hołasna: «Hnać polskich panoŭ i maskoŭskich kamisaraŭ! Niechaj žyvie Volnaja Biełaruś!»

Hety narodny ŭzdym malaŭniča apisaŭ u svaich uspaminach śviedka tych padziej Aleś Zmahar: «U Słucku na Bazarnaj płoščy adbyvajecca mitynh, na jakim pramaŭlali Staršynia Rady Prakulevič, siabra Rady Ju. Listapad i jašče niekalki vajskoŭcaŭ. Asabliva pamiatna pramova padpałk. Haŭryłoviča. „Braty-Biełarusy!

Ja nie krasamoŭca. Ja — frantavik. Vajavaŭ suproć niemcaŭ. Potym… suproć čyrvonych maskaloŭ… Pračuŭ ja, što vam pahražajuć z Maskvy balšaviki. Pakinuŭ biełych… Prabiraŭsia cieraz franty… Śpiašaŭ da svajho naroda. Časta naradžaŭsia na śmierć… Ale Boh ściaroh… I ja z vami. Ja maju viedy… viedy kamandzira-frantavika… Chaču ich pieradać dla abarony svaje Baćkaŭščyny. Heta — moj abaviazak…

Ja končyŭ. Zapisvajciesia ŭ dobraachvotniki. Chto ŭ vojska — padychodź da hetaha stolika, chto ŭ Čyrvony Kryž — da taho“. I zachvalavałasia płošča: — Pišy mianie… — Mianie pišy… Leźli adzin cieraz druhoha, starajučysia zapisacca pieršym. Ja antylarysty… razumieju harmaty,- kryčaŭ vysoki sucharlavy dzied, raśpichajučy łokciami natoŭp… Voś i kala stolika. — Pišy ŭ antyleryju… — Dy dzie tabie? — adhavarvaŭ pisar. — Chopić małodšych. Ale dzied nia ŭnimaŭsia, pakul nie zapisali ŭ vaboz… — Kali nie zdoleju być pry harmacie, to choć amunicu sprytniej za maładoha padviazu,- burčeŭ zadavoleny dzied».

Suprać biełaruskich vojskaŭ biłasia Omskaja dyvizija balšavikoŭ. Bai vialisia ŭ rajonie v. Bystryca, la miast. Kapyl i ŭ inšych nasielenych punktach. U hetych bajach paŭstancy nanosili straty, brali pałonnych, adbivali nasielenyja punkty. Niekatoryja

čyrvonaarmiejcy, u asnoŭnym z rasijskich sialan, siłaj mabilizavanych u Čyrvonuju Armiju, dobraachvotna zdavalisia u pałon abo pierachodzili sa zbrojaj.

Pa ŭsim 100-kiłametrovym froncie. Kapyl-Cimkavičy-Vyzna balšaviki vymušany byli adstupić. Biełaruskija adździeły mieli vielmi mocnuju padtrymku z boku miascovaha nasielnictva, ale im brakavała zbroi i amunicyi.

U bai la miastečka Kapyl žaŭniery Hrozaŭskaha pałka zachapili ŭ pałon rotu čyrvonaarmiejcaŭ z kancylaryjaj i ŭsioj amunicyjaj. Byli zachopleny ŭ pałon i siabry reŭkama, stvoranaha savieckim kamandavańniem. Paśla hetaha boju adździeły 2-ha Hrozaŭskaha pałka vyciaśnili čyrvonyja padraździaleńni ź Cimkavičaŭ na ŭschod.

Byli sutyknieńni la viosak Bystrycy, Vasilčycy, Vierabiejčycy, Daškava, Vasiliški, Lutavičy, Mackievičy, Sadovičy, Morač.

4 śniežnia pačaŭsia novy nastup Čyrvonaj armii. Niastačy zbroi i nabojeŭ stałasia niaŭdačaj u bai pad vioskaj Jadčycy 6 śniežnia. 7 śniežnia biełaruskija častki pakinuli Siemiežava. Nie chapała amunicyi, charčavańnia, siarod paŭstancaŭ pačałasia epidemija tyfu.

Edvard Vajniłovič (fundatar Čyrvonaha kaścioła ŭ Minsku, uładalnik majontkaŭ Puzava i Savičy) u svaich uspaminach zhadvaje, što paśla bajoŭ la Vyzny i Siemiežava čyrvonyja vojski zajšli daloka za dziaržaŭnuju miažu, vyznačanuju Ryžskaj damovaj, ažno za Puzaŭ, pad Jodčycy, što było ŭžo na tahačasnaj polskaj terytoryi. Jon śviedčyć, što polskija vojski navat adsunulisia za svaju demarkacyjnuju liniju. Heta było zroblena, kab dać mahčymaść savieckim vojskam razhramić paŭstancaŭ.

Sabraŭšy značnyja siły, ranicaj 19 śniežnia Čyrvonaja Armija pačała nastup, kab źlikvidavać uzbrojenaje paŭstańnie...

Štab Słuckaj bryhady pieradysłakavaŭsia ŭ v. Zaastraviečča (Klecki rajon) kala r. Łań, za jakoj stajali polskija vojski. Siudy źbiralisia raźbityja adździeły paŭstancaŭ. Rada Słuččyny pryniała rašeńnie pierajści raku ŭ rajonie raźmiaščeńnia 41-ha polskaha pałka. 29 śniežnia Słuckaja bryhada pierajšła za r. Łań i była abiazzbrojenaja i interniravanaja polskimi vajskovymi ŭładami. Sa składu bryhady adzin bataljon (kala 400 čałaviek) na čale sa svaimi aficerami zastaŭsia ŭ niejtralnaj zonie dla praciahu vajennych dziejańniaŭ partyzanskaha charaktaru. U asnoŭnym heta byli prychilniki hienierała S. Bułak-Bałachoviča. Jany pajšli na ŭschod, u tym liku ŭ lasy na Kapylščynie i zmahalisia jašče doŭhi čas.

Aficeraŭ i stralcoŭ, jakija pierajšli Łań, interniravali ŭ Biełastok, a potym pieravieźli ŭ Darahusk pad Buham, dzie utrymlivali da kanca traŭnia 1921 hoda.

Tych, chto viarnuŭsia na radzimu, HPU-NKVD spačatku nie čapała, bo čakała, što da ich dałučacca astatnija ŭdzielniki paŭstańnia.

Adnak litaralna praz 7–8 miesiacaŭ ich aryštavali, sudzili i vysłali ŭ Hułah.

«Fakt Słuckaha Paŭstańnia stavić nas, biełarusaŭ, na adnu płošču ź pieradavymi narodami SSSR (hruzinami, ukraincami), jakija paśla razvału Rasijskaj impieryi choć i nie zmahli ŭtrymać svaju palityčnuju niezaležnaść, to ŭ kožnym vypadku viali za jaje ŭpornaje zmahańnie

, — pisaŭ Vasil Rusak.

Na emihracyi 27 listapada ŭvachodziła ŭ śpis troch najhałoŭnych hramadskich śviataŭ, što adznačała biełaruskaja dyjaspara.

U siońniašniaj Biełarusi 27 listapada ŭšanoŭvajecca niezaležnym hramadztvam jak Dzień hierojaŭ u pamiać paŭstancaŭ-słučakoŭ.

Siońnia ŭ Słucku KCHP-BNF ładzić uračysty mitynh, pryśviečany hadavinie Słuckaha zbrojnaha čynu. Napiaredadni ŭdzielniki naviedajuć miescy bajoŭ słuckich paŭstancaŭ.

Hladzicie taksama:

Historyk Uładzimir Lachoŭski: «Słuckaje paŭstańnie było arhanizavanym supracivam zamožnych haspadaroŭ»