Vilnia. 1863-y. Imhlisty subotni červieński ranak. Pa horadzie raznosicca hrukat barabanaŭ.
Apałonija katoruju hadzinu na nahach, čakaje apošniaj sustrečy z mužam. Jašče nienarodžanaje małoje ŭvieś čas varušycca, byccam štości adčuvaje.
Raptam dźviery ŭ jaje pakojčyk adčynilisia, i praź ich prasunułasia masiŭnaja postać palicmajstara. Apałonija padałasia nasustrač, byccam matyl na śviatło, ale palicmajstar zapyniŭ jaje i chałodnym aficyjnym hołasam pramoviŭ: «Avhustiejšij hosudaŕ vozvraŝał vašiemu mužu svoju miłosť, činy, počiesti i posty pri usłovii, vydvinutom hienierał-hubiernatorom Muravjovym, — otkryť imiena lic, prinadležaŝich k Nacionalnomu pravitielstvu. Vaš muž otkłonił monaršuju miłosť, nie otkrył triebujemych imien i potomu siejčas, kohda ja eto hovoriu, pohibajet pozornoj śmierťju na visielicie».
Nieprytomnuju Apałoniju palicmajstar pakłaŭ na łožak i sa spakojnym sumleńniem vyjšaŭ z pakoja ciapier užo ŭdavy Zyhmunta Sierakoŭskaha: zahad Muraŭjova jon vykanaŭ biezzahanna.
Pieršaja pryhažunia Litvy
Zyhmunt pakachaŭ jaje ad pieršaje ž sustrečy, kali viasnoju 1860 naviedaŭ u Vilni starych siabroŭ — bratoŭ Franciška i Alaksandra Daleŭskich, što viarnulisia ź sibirskaj ssyłki. Ich maładziejšaja na 15 hadoŭ siastra Apałonija, «pieršaja pryhažunia Litvy», jakaja nie mieła spakoju ad zalotnikaŭ, była taksama ŭražana sustrečaj z 33-hadovym aficeram Hienieralnaha štaba: «Zacikaŭlenaja, ja hladzieła i dumała: dziŭny tvar, ja vydzieliła b jaho siarod tysiač samych razumnych ludziej. Ździŭlaŭ vyraz rozumu, enierhii, rašučaści, i pry hetym dziŭnaja pramianistaść vialikich ciomna-šera-błakitnych vačej, jakija adlustroŭvali kožnuju dumku, kožnaje pačućcie. Usio abličča hetaha čałavieka ź pieršaha pohladu zachoplivała, prykoŭvała da siabie».
Zyhmunt Sierakoŭski
Nastupnaja ich sustreča zdaryłasia tolki praz hod, kali Sierakoŭski viarnuŭsia z zamiežnaj kamandziroŭki. Tam jon vyvučaŭ dośvied jeŭrapiejskich armij i tajemna sustrakaŭsia z Harybaldzi, Padleŭskim, Mirasłaŭskim, Hiercenam i Bakuninym. Patryjot źnikłaj Rečy Paspalitaj, Zyhmunt, niahledziačy na adbytuju ŭ junactvie ssyłku na Urale, ličyŭ, što zmoža sumiaščać svaje pohlady z pracaj na karyść Rasii; vieryŭ, što «našyja syny ci ŭnuki ŭbačać, moža być, ciesnyja braterskija sajuzy ŭsich narodaŭ: hiermanskich, ramanskich, słavianskich — i, narešcie, ahulny jeŭrapiejski sajuz».
Atrymanaje letam 1861 ad vajskovaha ministra daručeńnie — pravieści ahlad krepaściaŭ Vilenskaj akruhi — Sierakoŭski vykarystaŭ, kab naviedvać u stalicy kraju Daleŭskich. Najbolš času jon pravodziŭ nie z Alaksandram, Franciškam i Citusam, a ź ich siastroju Apałonijaj. U Pieciarburh Zyhmunt źjazdžaŭ upeŭnieny, što znajšoŭ žančynu, ź jakoj chacieŭ by źviazać svajo žyćcio.
Jany listujucca, ale pierapiska raptoŭna pieraryvajecca na pačatku 1862-ha. Sierakoŭski nie znachodziŭ sabie miesca: u apošnim z adasłanych u Vilniu listoŭ jon prapanavaŭ Apałonii stać jaho žonkaj. Adkaz nie pryjšoŭ.
Kab zahłušyć bol, Zyhmunt z hałavoj kidajecca ŭ pracu, udaskanalvajučy svoj prajekt reformy vojska. U 1861 u Rasijskaj Impieryi było likvidavana pryhońnictva, ale ŭ adnosinach da sałdataŭ praciahvali prymianiacca cialesnyja pakarańni — Sierakoŭski chacieŭ damahčysia ich admieny. A na jaho sumiesnaj ź Janam Stanievičam, taksama aficeram Hienieralnaha štaba, kvatery zimovymi viečarami źbirajecca hurtok ź liku studentaŭ i aficeraŭ — vychadcaŭ ź Litvy i Biełarusi.
Zyhmunt nie viedaŭ, što maci Apałonii — Daminika Daleŭskaja — była suprać šlubu dački. I adasłała tuju ŭ Kovienskuju hubierniu, u miastečka Kiejdany, da siastry Julii. Siastra była zamužam za Bierkmanam, nastaŭnikam himnazii i ŭdzielnikam tajemnaj paŭstanckaj arhanizacyi. Mienavita z Kiejdanaŭ pry kancy sakavika Zyhmunt atrymaŭ doŭhačakany list, u jakim Apałonija napisała ŭsiaho niekalki radkoŭ, siarod jakich «ja zhodnaja».
Na pačatku lipienia Zyhmunta nakiravali ŭ Zachodniuju Jeŭropu na šeść miesiacaŭ dla detalovaha znajomstva z paradkami vajskova-vypraŭlenčych ustanoŭ zamiežnych armij. I jon adrazu ž jedzie ŭ Vilniu, razam ź siabram Janam Stanievičam. Adtul vypraŭlajecca ŭ Kiejdany i zaprašaje na viasielle studenckaha tavaryša Jakuba Hiejštara, budučaha kiraŭnika «biełych» u paŭstańni 1863.
Apošniaja mazurka
U nievialičkaj chacie Bierkmanaŭ sabrałasia ŭsia siamja Daleŭskich i zaprošanyja siabry, siarod jakich Kastuś Kalinoŭski i Anton Mackievič.
Šlub adbyŭsia ŭ niadzielu 30 lipienia (11 žniŭnia) 1862 u farnym kaściole sv. Juzafa. Paźniej Jakub Hiejštar uzhadvaŭ: «Ja adzin niejak staŭ na ŭzboččy, bo mnie było ciažka na sercy. Zyhmunt, pakłaŭšy mnie ruku na plačo, zahavaryŭ: «A što ž, Kuba, ci ty mnie nie pažadaješ?» O, ja b jamu i nieba pažadaŭ! Z uzrušeńniem ja adkazaŭ, źviartajučysia da abaich, zyčyŭ im, kab znajšli ŭ sabie ŭzajemnuju radaść i moc dla zmahańnia z žyćciom, bo šlub — heta sajuz na viaki i nie tolki na sumiesnuju radaść, ale i sumiesny bol».
Apałonija Daleŭskaja
Viasielle Zyhmunta i Apałonii, jakoje paźniej nazvali «apošniaj mazurkaj u Litvie», pryciahnuła ŭvahu ruskich žandarmaŭ. Kraj byŭ na vajennym stanoviščy, i ŭsie masavyja mierapryjemstvy byli zabaronienyja. U chatu Bierkmana zavitali «błakitnyja mundziry», ale, pabačyŭšy aksielbanty Hienieralnaha štaba na žanichu i jaho siabry, reciravalisia.
U Kiejdanach Zyhmunt prabyŭ tydzień, a zatym z žonkaj praź Vilniu i Varšavu vyjechaŭ za miažu. Kamandziroŭka pieratvaryłasia ŭ viasielnaje padarožža. Viena, zatym Paryž. Dniom Sierakoŭski pracavaŭ u archivach i biblijatekach, a viečarami z žonkaj naviedvaŭ muziei i teatry. Ale ŭ chutkim časie Apałonija zachvareła i jaje pryjšłosia adpravić z Francyi dachaty.
U studzieni 1863 kapitan Sierakoŭski viartajecca ŭ Pieciarburh i pieradaje vajennamu ministru Milucinu kančatkovy prajekt ab admienie špicrutenaŭ. Na 17 krasavika było pryznačana abviaščeńnie zahadu ab admienie cialesnych pakarańniaŭ, za raspracoŭku jakoha Sierakoŭski atrymlivaŭ čyn pałkoŭnika.
«Mianie padmanuli»
Ale pra heta Zyhmunt užo nie daviedaŭsia, bo jašče 22 sakavika (3 krasavika) vyjechaŭ u Vilniu, dzie pryniaŭ pasadu kamandujučaha paŭstanckimi siłami Kovienskaj hubierni. Uhavaryŭ jaho Jakub Hiejštar, jaki napiaredadni pad pahrozaju vydačy ŭładam proźviščaŭ «čyrvonych» adchiliŭ ad kiraŭnictva paŭstańniem Kalinoŭskaha. Hiejštar zapeŭniŭ Sierakoŭskaha, što ŭsio byłoje Vialikaje Kniastva hatovaje da paŭstańnia jak adzin čałaviek, što paŭsiul u pavietach stvorany zapasy zbroi i bojeprypasaŭ, a dobraachvotniki tolki i čakajuć sihnału. Heta, miakka kažučy, było pierabolšańniem, pakolki ŭsia praca Hiejštara pierad paŭstańniem składałasia z vandrovak pa šlachieckich źjezdach i pajezdak u Varšavu.
3 (15) krasavika Sierakoŭski razam z Apałonijaj prybyŭ u Koŭna. Paśla razmovy z Balasłavam Dłuskim, paplečnikam Kalinoŭskaha, Zyhmunt zrazumieŭ, što Hiejštar jaho padstaviŭ. Jakub vyrašyŭ skarystacca aŭtarytetam aficera Hienieralnaha štaba, kab abjadnać paŭstanckija atrady, jakija nie chacieli padparadkoŭvacca «biełym». «Mianie padmanuli, nichto i ništo nie čakaje mianie tut, akramia śmierci», — skazaŭ Zyhmunt žoncy. Ale adstupać było pozna. Sierakoŭski adpraviŭ Apałoniju ŭ Kiejdany, a sam nakiravaŭsia ŭ paniaviežskija lasy arhanizoŭvać paŭstanckija siły.
Misija kniazia Šachaŭskoha
Paśla niekalkich paśpiachovych apieracyj Sierakoŭskaha była žudasnaja paraza pad Biržami, Zyhmunt trapiŭ u pałon. Jaho vydała pamieščyca Kaściałkoŭskaja, jakaja paškadavała ciažkaparanienamu bryčku dla pierapraŭki ŭ Polšču.
Kula razdrabiła Sierakoŭskamu try rabry, ale vyjavili heta nie adrazu i tamu trojčy rabili apieracyju. Byŭ navat składzieny płan pa jaho vykradańni i vyvazie na čaŭnie ŭ bližejšy atrad, ale paŭstaniec, kab nie ryzykavać siabrami, nie dazvoliŭ jaho ździejśnić.
Da paranienaha byŭ nakiravany adzin sa svajakoŭ Muraŭjova — kniaź Šachaŭski, viadomy svaimi libieralnymi zajavami. Jon viedaŭ Sierakoŭskaha pa ŭniviersitecie i akademii. Kala špitalnaha łožka Šachaŭski pasprabavaŭ razyhrać rolu siabra i prapanavaŭ vydać udzielnikaŭ paŭstańnia. Paśla pravału hetaj sproby Muraŭjoŭ zahadaŭ «nieadkładna adkryć nad Sierakoŭskim vajenna-palavy sud». Hienierał-hubiernatar raźličvaŭ, što paśla niadaŭna praviedzienaj treciaj apieracyi śmiarotny prysud kančatkova złamaje paranienaha i jon daść «čistosierdiečnyje pokazanija».
Paviešańnie zamiest rasstrełu
11 (23) červienia kala łožka Zyhmunta adbyŭsia vajenna-palavy sud, jaki doŭžyŭsia niekalki hadzin. Liślivyja abiacańni čarhavalisia z pahrozami, ale ničoha nie prynosiła vyniku. Tamu sud pryniaŭ rašeńnie pakarać Sierakoŭskaha śmierciu.
13 červienia Muraŭjoŭ zaćvierdziŭ prysud: «Opriedielaju: Sierakovskoho kaźniť śmierťju, no vmiesto rasstrieła — poviesiť, ispołniv prihovor nad nim v Vilno, na odnoj iz płoŝadiej horoda publično».
U noč pierad pakarańniem Muraŭjoŭ znoŭ prapanavaŭ Sierakoŭskamu, sa spasyłkaj na impieratara, kupić žyćcio i poŭnaje daravańnie canoj zdrady. Dla bolšaha ŭździejańnia ŭ špital da Zyhmunta pryvieźli ciažarnuju Apałoniju: «Usiu darohu ja dumała ab tym, kab utrymacca ad śloz, kab svaimi pakutami nie viaredzić jaho rany. Kala łožka paranienaha stajaŭ stoł, za jakim siadzieŭ kamiendant Viatkin i niejkija členy kamisii, a ŭ dźviarach šeść sałdat, stolki ž za dźviaryma ŭ kalidory. Dali čverć hadziny. Ad hetych karotkich piatnaccaci chvilin na ŭsio doŭhaje ciažkaje žyćcio ŭ majoj pamiaci zastałasia biaźmiežnaja muka na tvary lubaha, łob, dałoni i ščoki, jakija harać ahniom, vočy jaho, jakija źziajuć ad ščaścia, vusny, jakija radasna ŭśmichajucca. Ja ŭstała na kaleni kala łožka». Pra śmiarotny prysud Apałonija pačuła ad samoha muža: «Zyhmunt pry raźvitańni nie mieŭ navat nivodnaha słova nadziei, kab palehčyć niaščaście».
Paśla karotkaj sustrečy hłybokaj nočču žonka atrymała praz vajskovaha doktara Haradkova nastupnuju zapisku na arkušy, vyrvanym ź Biblii: «Aneli maja! Daviedaŭsia ŭčora, što žyć i być volnym zmahu pry adnoj umovie — vydačy asobaŭ, jakija kirujuć rucham. Nie viedaju nikoha, ale hnieŭna adkazaŭ, što kali b i viedaŭ, to i tady nie skazaŭ by. Dadziena mnie zrazumieć, što padpisaŭ sabie śmiarotny prysud. Kali treba pamierci — pamru čystym i niezaplamlenym. Skažy ž mnie ty, Aneli, niaŭžo ja moh adkazać inakš? Ja ciabie kachać budu, budu łunać nad taboj i našym niemaŭlom, a potym znoŭ sustrenusia z taboj na tym, inšym, śviecie. Ličy, što ŭ paniadziełak ja budu miortvy».
Ekziekucyja
Adnak ni dažyć da paniadziełka, ni znoŭ pabačyć žonku Sierakoŭskamu nie daviałosia.
15 (27) červienia z samaj ranicy ŭ Vilni byŭ ruch. Na Łukišskaj płoščy stavili šybienicu, pa horadzie raźlatałasia vajskovaja muzyka ź piščałkami, jakaja śviedčyła pra budučuju ekziekucyju. Na vidovišča ciahnuŭsia natoŭp.
Išła dziasiataja hadzina. Uzbrojenyja sałdaty abstupili plac. Pačulisia hałasy: «Jedzie! Jedzie!». Ad Pahulanki darohaj, jakaja viała sa špitala, vieźli Sierakoŭskaha na adkrytym rysornym ekipažy. Zyhmunt stajaŭ, abapirajučysia na plečy ksiandza i špitalnaha słužki. Barabanny boj, jaki sustreŭ jaho na Łukiškach, ścich, i ŭsia ahromnistaja płošča zapoŭniłasia miortvaj cišynioj.
Žoŭty, chvaravity tvar, vałasy ŭ biesparadku i jasny pozirk błakitnych vačej, jaki vyšukvaŭ u natoŭpie znajomych. Adnym ź ich akazaŭsia Jakub Hiejštar, jakomu Zyhmunt dasłaŭ znak chustkaj, prabačajučy tavaryša za padman.
Prysud Sierakoŭski słuchaŭ moŭčki. Ale kali pačuŭ, što rasstreł jamu zamienieny na haniebnaje paviešańnie, pramoviŭ: «Pratestuju pierad Rasijaj i Jeŭropaj suprać hetaha prysudu!» Huki barabanaŭ zahłušyli jaho słovy. Heta byŭ zvyčajny maskoŭski mietad, jakim pazbaŭlali apošniaha słova mnohich paŭstancaŭ.
Da Zyhmunta nabliziŭsia kat sa śmiarotnaju kašulaju ŭ rukach i, nieaściarožna adziavajučy jaje na pakaranaha, dakranuŭsia da niezahojnaj rany. Sierakoŭski ŭzrušana kryknuŭ: «Jak śmieješ da mianie dakranacca, durań!» — i adpichnuŭ jaho. Paśla siekundnaj razhublenaści kat kinuŭsia na Sierakoŭskaha. Toj kryčaŭ i namahaŭsia adbicca. Žaŭniery pryjšli na dapamohu katu. Sierakoŭskaha źviazali i paciahnuli pad šybienicu. Ciažkaparanieny, Zyhmunt navat nie zdoleŭ samastojna stać na kresła. Apošnimi słovami ź jaho vusnaŭ natoŭp pačuŭ: «Budzie vola Tvaja!»
«Łaska» Muraŭjova
U toj ža dzień da Apałonii zavitaŭ dasłany Muraŭjovym uradnik. Ad imia hubiernatara jon prapanavaŭ udavie znajści novaha muža i dapamohu, kab vyhadavać budučaje dzicia: «Ono dołžno byť łučšim poddannym, čiem jeho otiec». Ale Apałonija admoviłasia. Tady Muraŭjoŭ asabista zahadaŭ vysłać jaje ŭ Biełaziersk na poŭnačy Rasii. Na zaŭvahu doktara, što tamtejšyja ŭmovy žyćcia ciažarnaja žančyna prosta nie pieraniasie, hienierał-hubiernatar zaŭvažyŭ: «Tiem łučšie».
Apałonija dajechała tolki da Noŭharada, dzie miascovyja ŭłady dazvolili joj spynicca. Tut u kastryčniku 1863 naradziłasia jaje dačka, nazvanaja ŭ honar baćki — Zyhmunta. Małaja pražyła ŭsiaho hod. Apałonii ž było nakanavana doŭhaje, poŭnaje vyprabavańniaŭ i strat žyćcio. Jaje nie stała 2 studzienia 1919 hoda. Da kanca žyćcia Apałonija Daleŭskaja zastavałasia viernaj svajmu mužu — Zyhmuntu Sierakoŭskamu.
***
Vasil Hierasimčyk. Historyk, litaratar. Naradziŭsia 1987. Skončyŭ Hrodzienski ŭniviersitet, mahistraturu Rasijskaha dziaržaŭnaha humanitarnaha ŭniviersiteta i Torunskaha ŭniviersiteta imia Mikałaja Kapiernika. Pieramožca konkursu «Najlepšy znaŭca paŭstańnia Kastusia Kalinoŭskaha».
