«Вольны хор» — культурны рух музыкаў, артыстаў, спевакоў з народу, які ўзнік у жніўні 2020 года і стаў сімвалам беларускага пратэсту. Але многія спевакі вымушаныя былі выехаць з Беларусі ад пераследу і ціску. Чаму беларускія ўлады спалохаліся харавых спеваў?
«Замест крычалкі «Лукашэнку ў аўтазак!» можна заспяваць «Магутны Божа», і гэта вельмі аб’ядноўвае»
— «Вольны хор» нарадзіўся ў Дзень Незалежнасьці Беларусі, 25 жніўня. І адразу стаў сімвалам пратэсту. Пачыналі на прыступках філармоніі, нечакана з'яўляліся ў гандлёвых цэнтрах, на дваровых канцэртах — і сталі шалёна папулярнымі. Колькасьць удзельнікаў дасягнула некалькіх соцень. У чым феномен «Вольнага хору»?
— Гэта была натуральная патрэба ў грамадстве. Шмат людзей, якія любяць спяваць — музыкаў і не толькі, — хацелі выказацца ў той момант, калі ўся наша краіна была ў такім ступары. Немагчыма было асэнсаваць увесь гэты гвалт, увесь гэты кашмар, падман. Быў такі эмацыйны момант — выйсці і заспяваць «Магутны Божа», паказаць, што мы разам. І гэта адгукнулася ў столькіх тысячах людзей. Замест «крычалкі» «Лукашэнку ў аўтазак!» можна заспяваць «Магутны Божа», і гэта вельмі кранае, аб’ядноўвае. Як любая песня, працэс спявання дапамагае нам самім жыць.
«У гэтым магла быць наша нацыянальная ідэя — хор, калі хор — гэта ўся краіна»
— Абвяргайце мяне, але ў бальшыні беларусаў хор асацыюецца са школай ці царквой. Ёсць, вядома, унікальныя калектывы — «Унія», «Concordia», але яны разлічаныя на вузкае кола слухачоў. Мне здаецца, масавым захапленнем хор у Беларусі не быў, як у краінах Балтыі, Украіне. Як так сталася, што «Вольны хор» у вельмі кароткі тэрмін літаральна ўзрушыў Беларусь? У чым прычына?
— Для мяне, з аднаго боку, гэта было як цуд — таму што я з дзяцінства люблю хор, гэта маё жыццё. Я вучылася ў 1-й мінскай музычнай школе, у нас быў класны хор «Тоніка», мы вандравалі з гастролямі па свеце. І ўвогуле, сам працэс спяваньня разам — для мяне гэта лад жыцьця.
Так, заўсёды было вузкае кола людзей, каму гэта патрэбна, хто таксама адчувае, што гэта класна. І калі «Вольны хор» выйшаў на такую шырокую прастору, я не магла нарадавацца: нарэшце людзі адчулі тое ж, што і я адчуваю ўсё жыцьцё: як гэта класна, як гэта аб’ядноўвае! Ведаеце, ёсць спеўныя краіны, дзе спяваньне ў хоры выхоўваецца з самага дзяцінства. Але гэта не пра нас.
Я лічу, што ў гэтым магла б быць наша нацыянальная ідэя — хор, калі хор — гэта ўся краіна. Я ўпэўненая, што сам працэс спеваў вельмі добра спрыяе і ўплывае на фізычнае і эмацыйнае здароўе. Людзі, якія спяваюць у хоры, не маглі б працаваць у АМАПе. Гэтыя людзі пазбаўленыя ўвогуле жорсткасці і агрэсіі, таму што ў іх ёсць добры стрыжань унутры, ёсць добрыя спосабы выхаду энергіі.
А па-другое, сам працэс спявання разам, у калектыве, так аб’ядноўвае! Хор — гэта такая прастора, дзе могуць існаваць самыя розныя людзі: з вялікім голасам, з маленькім, з высокім, з нізкім — яны ўсе патрэбныя. Вось гэта неймавернае адчуванне, што ты патрэбны, што ты ўплываеш на музычнае гучанне, што мы можам гэта рабіць разам і залежым адно ад аднаго. Таму што паасобку — гэта не хор, гэта салісты, а калі мы побач — мы ўжо нацыя! А нам вельмі захацелася быць нацыяй, нам вельмі захацелася быць разам, адчуць, у чым мы падобныя.
Калі мы адчулі, што хочам спяваць, і зрабілі першыя крокі, гэта не называлася «Вольным хорам». Спачатку на прыступкі выходзілі найперш супрацоўнікі філармоніі і спявалі. Мы з гэтых прыступак пайшлі, але гэта быў толькі пачатак. Першай акцыяй «Вольнага хору» мы лічым спевы ў гандлёвым цэнтры «Сталіца».
«Сто гадоў таму ў нас былі аўтары вельмі важных песень-гімнаў: Тэраўскі, Равенскі, Шчаглоў-Куліковіч»
— Але яшчэ ж было важна, што спяваць. Што тады спявалі, як паспявалі рыхтавацца? З чаго, з якіх твораў вы тады ў рэкордныя тэрміны запісалі альбом «Годныя песні»?
— Калі стала зразумела, што на наступны дзень пасля першых спеваў людзі прыйдуць зноў, я патэлефанавала хормайстару. Ён у мяне пытаецца: «А што спяваць?» Я кажу: «Як што? «Пагоню», «Ваяцкі марш» — людзі нічога не ведаюць, для іх гэтыя песні нічога не значаць.
І для мяне гэта была такая бездань, такая дзірка! Вы можаце прыехаць у Грузію, у Латвію, Украіну — у моладзі ёсьць багаж сваіх песень, які яны нясуць ад бабуль, ад бацькоў. У Нямеччыну можна прыехаць: у іх нямецкія гімны, якія ведаюць усе. А ў нас такіх песень няма. У нас проста яма. Усё, што рабілі савецкія ўлады, а потым і лукашэнкаўскі рэжым — гэта «абрусенне»: «Подмосковные вечера», «Калинка-малинка», а свайго няма. Не атрымалася сувязі з нашымі бабулямі, дзядамі. Усё было забаронена, усё было забыта.
Для мяне быў шок, калі я як дырыжор, як хормайстар, як кампазітар стала збіраць: а дзе яно ўсё? Давайце вяртаць! Я 15 гадоў вучылася — у музычнай школе, вучэльні, кансерваторыі, і не ведала, напрыклад, дзейнасці Уладзіміра Тэраўскага, які сабраў хор, напісаў шэраг цудоўных песень, у тым ліку і «Купалінку».
Я звярнулася спачатку да нашых музаказнаўцаў: можа, ёсць творы, працы, дысертацыі, дзе пра гэта можна знайсці? І я гэта ўсё прынясу ў хор. Сто гадоў таму ў нас былі аўтары вельмі важных песень-гімнаў: Уладзімір Тэраўскі, Мікола Равенскі, Мікола Шчаглоў-Куліковіч, іншыя. Расстралялі Тэраўскага, вымусілі з'ехаць Шчаглова-Куліковіча, Міколу Равенскага. Іх творы часткова выдаюцца замежнымі аматарскімі выдавецтвамі ў стане неапрацаваным, не ўсё нават нармальна надрукавана. Прайшло сто гадоў, а мы ў Беларусі не маем гэтых твораў.
Быў адзіны чалавек, якому было не ўсё роўна — стваральнік хору «Унія» Кірыла Насаеў, які адраджаў спадчыну Міколы Равенскага. Ён выдаў усе творы, якія магчыма было знайсці. Гэтая вельмі важная праца была скончаная ўжо пасля смерці Насаева. Але шэраг твораў так і не знайшлі.
А для мяне быў шок: як так? Гэта было забаронена савецкай уладай, але не было рэабілітавана незалежнай Рэспублікай Беларусь, якая паўстала ў 1991 годзе! Дзе яно ўсё? Чаму мы гэтага не вярнулі? Чаму не білі ў званы?
І гэта стала маёй місіяй жыцця: перадусім знаходзіць гэтыя творы, звязвацца з Лонданскімі і Лювенскімі бібліятэкамі, якія высылалі мне тое, што ў іх было. Трэба было зрабіць сучасныя чатырохгалосныя апрацоўкі на змяшаны хор, набраць гэтыя ноты, аблічбаваць, каб было што спяваць. Часу было вельмі мала. Мы працавалі з рознымі сучаснымі кампазітарамі, якія дапамагалі ў гэтай справе.
За месяц мы падрыхтавалі зборнік «Годныя песні». Калі ў мяне пытаюцца, як так хутка ўдалося, я адказваю, што сама не разумею. Я шмат гадоў дырыжырую хорам, і на нармальны альбом ідзе некалькі месяцаў. Я праўда не ведаю: быў нейкі адрэналін, ці што? Я не выходзіла з кабінета, набірала па начах. І літаральна за некалькі рэпэтыцый мы вывучылі гэты рэпертуар, хуценька запісалі гэтыя «Годныя песні». А потым пачалі спяваць, выстаўляць онлайн, выконваць на акцыях, удзельнічаць у дваровых канцэртах.
«Стаяць мужчыны са слёзамі на вачах, калі ты спяваеш тыя песні, якія яны ніколі не чулі і не ведалі»
— Яшчэ адзін феномэн восені 2020 года: дваровыя канцэрты. Адкуль яны ўзяліся ў краіне, якая ніколі не была «спеўнай», як вы ўжо зазначылі?
— Гэта для мяне самае любімае, кранальнае, што было падчас рэвалюцыі — дваровыя канцэрты. Гэта цуд! Прыходзіць хор, які раней успрымаўся ці як нейкі дзіцячы, піянерскі, сумны, ці царкоўнае спяванне бабак. У мяне тры вечары вольныя, а тут запыты з сямі двароў, дзе нас чакаюць. І ты павінен выбраць кагосці, бо паўсюль трапіць фізычна немагчыма. Ёсць жа яшчэ рэпетыцыі, нашы ўласныя акцыі…
Ты прыходзіш у нейкі двор у Серабранку, там 200 чалавек: жанчыны, мужчыны, якія ніколі на канцэрты не ходзяць. А тут стаяць мужчыны са слёзамі на вачах, калі ты спяваеш тыя песні, якія яны ніколі не чулі, не ведалі — напэўна, гэта неяк покліч крыві. Песня «Сцяг» на верш Сяргея Панізніка ці сучасныя песні, якія ў нас любяць, — «Дзе наш край», «Красуня-вясна» (творы Змітра Вайцюшкевіча, адаптаваныя да хору), «Пагоня», ваярскія песні, «Беларусь, мая шыпшына» на словы Дубоўкі — усё для іх было новае. І ўсё ў іх так абудзілася! Мы раздрукоўвалі тэксты, раздавалі людзям і вучылі з імі гэтыя песні.
Мы за месяц такую адукацыйную працу правялі, разнесьлі гэтыя песні па Мінску. У той момант, калі ўзнялася такая хваля, калі б нам далі волю і не было такога ціску, за 2-3 месяцы гэта разнеслася б па ўсёй Беларусі! Паўсталі б дзясяткі хароў — прыхільнікаў «Вольнага хору» — ва ўсіх буйных гарадах Беларусі. І за некалькі месяцаў мы навярсталі б тое, што дзясяткамі гадоў не маглі навярстаць.
«Гэта не пра «песенькі», гэта абуджае пачуццё здаровага патрыятызму, гэта аб’ядноўвае нацыю»
— А чаму ўлады, сілавікі так спалохаліся песень і танцаў? У Брэсце па «карагоднай справе» асудзілі больш за сотню чалавек. На ўдзельнікаў «Вольнага хору» пачаўся моцны ціск, арышты, «суткі», штрафы. Чаму?
— Гэта адказ на пытаньне, чаму я цяпер з вамі размаўляю з Варшавы. Многія ўдзельнікі «Вольнага хору» адбылі «суткі», некаторыя — па некалькі разоў, многіх аштрафавалі — усё было.
Чаму наша дзейнасьць стала такая небяспечная? Яны, з таго боку, разумеюць моц гэтага руху. Таму што гэта не проста «пра песенькі», гэта абуджае пачуцьцё здаровага патрыятызму, гэта аб’ядноўвае нацыю. Гэта надае сілаў і гэта надае веры, што мы хочам жыць у вольнай краіне. А ім гэта не патрэбна, ім патрэбна, каб усе хадзілі дэпрэсіўныя, паслухмяныя бараны, каб усе змірыліся.
Калі я сядзела на допытах у РУУС, мяне дапякалі пытаннямі: што вы робіце, хто вас гэтаму навучыў, хто вам заплаціў, хто вамі кіруе з Захаду? Я сяджу і думаю: нейкі паралельны сусвет! Здаровыя дарослыя дзядзькі з нейкай жа адукацыяй, досведам, якія лавілі бандытаў усё жыцьцё, — песень баяцца!
Песня стала зброяй. Вось для мяне асабіста яна стала зброяй. Біцца я не ўмею, карыстацца сапраўднай зброяй таксама не ўмею. Але я несла песню — гэта мой сцяг, мой штандар. І не толькі ў мяне — шмат у каго яшчэ гэта адгукнулася.
— І ўсё ж, чаму з'ехалі?
— На мяне і яшчэ на некалькіх удзельнікаў «Вольнага хору» завялі крымінальныя справы, мне «свяціў» артыкул з абвінавачваннямі ў тэрарызме, гэта ад 8 да 20 гадоў (а цяпер ужо падпісалі і смяротнае пакаранне).
Я зразумела, што ўжо стала небяспечна, мяне забяруць. А які ад мяне толк, калі я ў турме? Мы прынялі рашэнне, што я еду ў Варшаву. Частцы людзей з «Вольнага хору» таксама пагражалі крымінальнымі артыкуламі, а частка проста паехала за хорам. Таму што яны не маглі без хору, гэта стала сэнсам іх жыцця. Пазабіралі сем’і, дзяцей, пакідалі працу, кватэры. І мы сюды прыехалі такой дзіўнай харавой сям’ёй — толькі каб працягваць. Дзе жыць — усё роўна. Галоўнае быць разам і працягваць. Таму што гэта сэнс жыцьця. Цяжка. Кожны дзень задаю пытаньне: ці патрэбна гэта? Шмат спрэчак і нават сварак з боку тых, хто застаўся: маўляў, «паехалі, знайшлі сабе лепшае жыцьцё». Ну я хацела б расказаць ім пра гэта «лепшае» жыццё, чаго гэта каштуе і з чаго ўвогуле гэта складаецца.
Так, галоўны плюс гэтага жыцьця — ты не баішся, што цябе зараз забяруць. Можна хадзіць і не азірацца (не насіць, выбачайце, двое трусоў на сабе і гігіенічныя сродкі з сабой), не хвалявацца. Таму што такое напружанае жыцьцё разбурае чалавека. Не ведаю, колькі б яшчэ магла вытрымаць у Беларусі, бо на мяне праўда аказваліся рознага кшталту ціскі, пад дом прыязджалі, сачылі за мной. Так жыць доўга немагчыма. Але я жыла. Пакуль гульня зусім не змяніла свае правілы.
«Калі хтосці сядзіць у турмах, нехта павінен за іх крычаць. Вось мы і крычым, як можам»
— Як удалося адрадзіцца ў Варшаве? Іншая культура, хоць і блізкая, чужая краіна, хоць і суседняя.
— Калі мы прыехалі сюды, то адразу паставілі за мэту: мы прыехалі не каб асімілявацца, інтэгравацца ў польскую культуру. Мы рандомна знаходзімся ў Варшаве, бо прасцей было даехаць. Захаванне хору таксама стала маёй мэтай: я не магу дапусціць, што нарадзілася такая важная для нашага краю штука, якая сапраўды можа стаць такім нацыянальным рухавіком, — і каб гэта ўсё знікла.
Мы спяваем для ўсіх, мы спяваем за ўсіх, гэта голас народа, а не нейкі там суперкалектыў. Гэта проста людзі, гэта мы ўсе, кожны з нас — гэта «Вольны хор». І нельга дапусціць, каб гэты голас замоўк.
Гэта цяжка. Усё, што мы робім, спрабуем трансляваць на Беларусь. Найперш мы хочам, каб гэта гучала там. Хаця і там, знаходзячыся ў Мінску, мы ніколі не маглі рабіць адкрытых канцэртаў: былі падпольныя закрытыя канцэрты, якія трансляваліся онлайн. Тое самае мы можам рабіць тут, і робім — онлайн-канцэрты.
Толькі тут мы зразумелі, што пра Беларусь людзі мала што ведаюць. Мы ўзялі на сябе такую місію: праз нашы канцэрты, выкарыстоўваючы песні і мастацкія спосабы, паўсюль расказваць пра Беларусь. Немагчыма прызвычаіцца да таго, што ў нас столькі палітзняволеных, што ў нас забіваюць людзей. Мы пра гэта гаворым. Кожны наш канцэрт — гэта мэсадж, пасыл — найперш пра гэта, а потым ужо пра песні, пра музыку.
Калі хтосьці сядзіць у турмах, нехта павінен за іх крычаць. Вось мы крычым, як можам.
Я не скажу, што гэта энергія — хутчэй, спосаб выжывання: не спыняцца. Немагчыма не рабіць, таму выбіраеш рабіць.
«У нас з'явілася другая місія: расказаць, што мы таксама акупаваныя»
— Які цяпер рэпэртуар «Вольнага хору», што часова атабарыўся ў Варшаве? Ці адрозніваецца ён ад таго, што спявалі ў Мінску?
— Мы працягваем спяваць беларускія гімны, патрыятычныя песні. Падрыхтавалі і запісалі новы альбом, таксама з твораў Равенскага, Куліковіча ды іншых. У нас няма магчымасцяў і сродкаў выдаць гэты альбом. І нават няма магчымасцяў збіраць гэтыя сродкі, таму што выбухнула вайна і прыярытэты зрушыліся ў бок Украіны. Гэта нармальна і правільна.
Таму мы адклалі ў бок гэтыя праекты і ўключылі ў свой рэпэртуар украінскія песні, каб паказаць нашу салідарнасць.
У знак салідарнасці мы спяваем некалькі ўкраінскіх песень такога ж напрамку, як і беларускія. У нас ёсьць рэкруцкія песні, у іх — стралецкія. Як у нас ёсьць «Магутны Божа», у іх ёсьць «Малітва за Украіну». Мы жанрава пераклікаемся з украінскім рэпэртуарам, які ўключылі ў сваю праграму. Так што мы развіваемся.
Мы рыхтуем ужо трэцюю праграму з твораў беларускіх аўтараў. Не ведаю, калі дойдзе час, каб іх прэзэнтаваць. Бо цяпер перадусім мы робім канцэрты салідарнасці з Украінай.
Таму ў нас ужо з'явілася другая місія, бо шмат хто беларусаў успрымае як агрэсараў — таму што не ведае, што адбываецца ў Беларусі. Адна праблема выходзіць з другой. Трэба расказаць пра Беларусь, што мы таксама акупаваныя, што бомбы на нас пакуль не ляцяць, але мы не можам спыніць расійскіх вайскоўцаў на нашай тэрыторыі. Гэта не мы робім. Гэта бандыты, якія захапілі ўладу. А мы — з Украінай, мы разам. І той канцэрт, які адбудзецца 20 траўня, павінен прадэманстраваць, што мы разам з Украінай.
Усім было абыякава, на Беларусь махалі рукой — маўляў, гэта наш лакальны канфлікт. Калі б у 2020-м свет адгукнуўся на нашу бяду і зрэагаваў, можа, і вайны гэтай не было б. Мне, канечне ж, цяжка нейкія прагнозы даваць, але абыякавасць і суседняй Украіны да нас, і заходніх краін таксама мелі месца. А цяпер яны нас абвінавачваюць, што мы не даціснулі. Мы насамрэч зрабілі шмат. Я ж кажу: я не магу ўзяць у рукі зброю, рабіла, што магла. Выходзіла кожны раз на маршы, выказвала сваю пазіцыю, і як грамадзянка сваёй краіны, змагалася, працягваю змагацца і далей. Для мяне нічога не скончылася.
Мая мара — свята песні. Мая мара — каб хор стаў беларускай нацыянальнай ідэяй. Каб мы сабраліся 10-тысячным хорам і заспявалі тыя песні, якія прайшлі з намі ўвесь гэты шлях. І я жыву з надзеяй, што гэта будзе. Мы вернемся ў вольную Беларусь, мы будзем яе адраджаць. Будзем будаваць, а не працягваць змагацца, каб людзьмі звацца».
