Усплёск гама-прамянёў вачыма XMM-Newton observatory Еўрапейскага Касмічнага Агенцтва. Выява: ESA/XMM — Newton/M. Rigoselli (INAF)
Гама-ўсплёск, прыкладна ў 70 разоў ярчэйшы за любы з раней зафіксаваных, быў зарэгістраваны яшчэ 9 кастрычніка мінулага года. Цяпер даследчыкі кажуць, што падобная падзея здараецца адзін раз на 10000 гадоў. Дзіўная ўспышка адбылася ў галактыцы за 2 мільярды светлавых гадоў ад нас. Новае даследаванне, якое падрабязна апісвае аспекты выбуху, у канцы сакавіка было апублікаванае ў The Astrophysical Journal Letters.
Хоць зафіксаваны ўсплёск (афіцыйная назва якога GRB 221009A), верагодна, не самы яркі з тых, што калі-небудзь здараліся ў гісторыі Сусвету, гэта ўсё ж «верагодна, самы яркі ўсплёск рэнтгенаўскіх і гама-прамянёў з моманту ўзнікнення чалавечай цывілізацыі»: большасць гама-інструментаў у космасе не змаглі вымераць яго сапраўдную інтэнсіўнасць, бо былі літаральна аслепленыя святлом.
Гэта прынесла з’яве мянушку «BOAT», або «самая яркая за ўвесь час» (Brightest Of All Time).
Грандыёзная з'ява BOAT можа падацца нязначнай на гэтай выяве. Выява: International Gemini Observatory/NOIRLab/NSF/AURA/B. O’Connor (UMD/GWU) & J. Rastinejad & W Fong (Northwestern Univ); абробка выявы: T.A. Rector (University of Alaska Anchorage/NSF’s NOIRLab), M. Zamani & D. de Martin (NSF’s NOIRLab)
Усплёскі гама-выпраменьвання, як мяркуецца, адбываюцца, калі масіўныя зоркі сутыкаюцца або гінуць і саступаюць месца чорным дзірам. Гэта, імаверна, самыя вялізныя выбухі ў Сусвеце — мацнейшыя за бліскучыя звышновыя, якія таксама адзначаюць смерць зорак.
Існуюць доўга- і кароткачасовыя гама-ўсплёскі. Gizmodo распавядае, што кароткія падзеі часцей асацыююцца са зліццём зорак і ўтварэннем чорных дзірак, у той час як больш працяглыя (даўжэй за дзве секунды) усплёскі звязаныя са смерцю зорак.
Смерць зорак часам прыводзіць да ўзнікнення масіўных звышэнергетычных бруй (джэтаў) матэрыялу. Калі гэтыя бруі накіраваныя проста на Зямлю — як гэта адбылося пры «нядаўнім» выбуху — гэта робіць гама-прамяні асабліва яркімі з нашага пункту гледжання.
Усплёскі гама-выпраменьвання хуткаплынныя і могуць узнікаць у любой кропцы неба. Таму астраномам нашмат прасцей назіраць за іх «паслясвячэннем», чым за першапачатковай бліскучай успышкай. На працягу некалькіх тыдняў пасля першай успышкі рэнтгенаўскае святло рассейвалася пылам Млечнага Шляху. Гэта прывяло да з'яўлення некалькіх пылавых кольцаў, найбліжэйшае з якіх знаходзіцца прыкладна ў 1300 светлавых гадах ад нас, а самае аддаленае — прыкладна ў 61000 светлавых гадоў, на другім баку Млечнага Шляху.
Ілюстрацыя таго, як чорная дзюра выкідвае бруі (ці джэты) радыяцыі ў Сусвет. Графіка: NASA’s Goddard Flight Research Center
Навукоўцы спадзяюцца, што гама-прамяні неўзабаве можна будзе выкарыстоўваць для выяўлення гравітацыйных хваль — рабізны ў прасторы-часе, выкліканай каласальнымі падзеямі кшталту зліцця чорных дзір. Гравітацыйныя хвалі ледзь улоўна змяняюць колькасць часу, які патрабуецца святлу, каб дасягнуць нас з аддаленых крыніц. Гэтыя ледзь улоўныя змены ў прасторы-часе сёння выяўляюцца з дапамогай дэтэктараў гравітацыйных хваль LIGO і Virgo.
Тэорыю аб тым, што гравітацыя павінна распаўсюджвацца з хуткасцю святла, як хвалі, якія праходзяць праз саму прастору-час, упершыню высунуў Альберт Эйнштэйн. Пасля дзесяцігоддзяў мэтанакіраваных пошукаў навукоўцы нарэшце абвясцілі ў 2016 годзе, што яны заўважылі прадказаную Эйнштэйнам рабізну, што з’явілася пасля сутыкнення пары чорных дзір.
Яшчэ больш важнай мэтай з'яўляецца вызначэнне фону гравітацыйнай хвалі — вы можаце ўявіць гэта як увесь акіян гравітацыйных хваль, якія дынамічна перасякаюцца, узнікаючы ў выніку сутыкненняў чорных дзір і нейтронных зорак па ўсім космасе. Даследчыкі спадзяюцца, што менавіта крыніцы гама-выпраменьвання могуць быць выкарыстаныя для выяўлення гравітацыйных хваль вакол нас.
