Ілюстрацыя: Danny Berkovskii / Медыязона
Цяжкая праца звычайнага грузчыка. Ад морга да пункта прызначэння
Па адукацыі я ваенны псіхолаг. Па службе давялося мне ўдзельнічаць у суправаджэнні «грузу 200» у Забайкальскім краі. Было б добра, калі б на суправаджэнне бралі толькі вайскоўцаў з такой спецыяльнасцю, як у мяне, але насамрэч адпраўляюць усіх запар, хаця гэтым павінны займацца толькі спецыялісты. Адпраўляюць каго папала. Зразумела, гэта адбываецца ад татальнага недахопу людзей. Я туды трапіў выпадкова — мяне не ведалі куды падзець, калі я адмовіўся выконваць загад.
Пахаванне, на жаль, часта не ладзіцца нармальна. Загінулых суправаджаюць людзі, якія не маюць профільнай адукацыі. Часцей за ўсё гэта простыя салдаты, радзей — афіцэры, якіх прызначаюць выпадковым чынам. Калі прызначалі мяне, я быў рады, бо лепей ужо я, чым нейкі чалавек, які нават не ведае, што маці загінулага сказаць, калі яна хавае сына.
Адбываецца такая камандзіроўка па суправаджэнні вельмі проста.
У Растове-на-Доне працуе 522-гі цэнтр апазнання загінулых, размешчаны ў моргу на тэрыторыі ваеннага шпіталя, куды прывозяць загінулых з Украіны. Гэта, груба кажучы, сартавальны цэнтр, які існуе для далейшай адпраўкі па краіне. Там працуюць прадстаўнікі з усіх злучэнняў, якія прымаюць удзел у вайне.
Праца гэтых людзей зʼяўляецца пеклам — у іх задачу ўваходзіць апазнанне і падрыхтоўка да адпраўкі ўсіх вайскоўцаў з іх вайсковай часткі. Пры паступленні загінулага, пасля ўстанаўлення яго асобы, з Растова паступае званок у вайсковую часць, накіроўваецца суправаджаючы. Яго выбіраюць з ліку афіцэраў і кантрактнікаў, які на дадзены момант не задзейнічаны ў чымсьці іншым, хто ёсць — той ёсць.
Тэхнічна гэта адбываецца так: суправаджаючы вылятае ў Растоў-на-Доне, прыязджае ў 522-й цэнтр, прымае загінулага вайскоўца, яго дакументы, асабістыя рэчы, якія неабходна вярнуць сваякам, дакументы для пахавання, ордэн Мужнасці — і чакае, пакуль прызначаць рэйс. Пасля гэтага суправаджаючыя праходзяць інструктаж ад начальніка цэнтра. Яны грузяць целы ў «Іл-76» і ляцяць да горада прызначэння. Пры гэтым на інструктажы нам нічога не гаварылася аб парадку працы са сваякамі загінулых вайскоўцаў.
Пасля прыбыцця ў абласны цэнтр цела сустракаюць мясцовыя ваенкамы, якія дапамагаюць арганізаваць транспарт у населеныя пункты, дзе жылі загінулыя. Па прыездзе неабходна перадаць цела сваякам і быць побач з імі да самага канца, у тым ліку ў працэсе пахавання. Пасля гэтага трэба атрымаць дакументы, неабходныя для афармлення выплат, даведку аб смерці і аб пахаванні, і вярнуцца ў сваю часць.
Падобныя рэйсы з Растова вылятаюць рэгулярна, практычна кожны дзень, затрымаць рэйс могуць толькі тэхнічныя прычыны або вялікая загружанасць цэнтра ў Растове. У тым самалёце, на якім ляцеў я, усё было пад завязку — 80 драўляных скрынь з целамі, усярэдзіне цынкавыя, а ўздоўж бартоў, тулячыся, каля 60 суправаджаючых, некаторым з якіх трэба было зрабіць гэты маршрут да канца.
Звычайна такі борт ляціць па вялікіх гарадах на працягу некалькіх дзён, і канчатковы яго прыпынак — гэта звычайна Уладзівасток, але са мной у самалёце ляцелі загінулыя да самага Сахаліна.
Першапачаткова за кожным загінулым адпраўлялі свайго суправаджальніка, але, па меры недахопу людзей і павелічэння страт, сталі адпраўляць аднаго чалавека за ўсімі загінулымі з аднаго буйнога горада ці воінскай часці. А па прылёце ва ўмоўную Чыту борт сустракалі суправаджальнікі, якія забіралі па адной труне з целам і везлі да месца пахавання.
Сам цэнтр апазнання ў шпіталі Растова-на-Доне ўяўляе сабой жудасную карціну. Вядома, у першую чаргу, гэта ні з чым не параўнальны пах. Нягледзячы на тое, што я прыязджаў зімой, калі вельмі холадна, забыць яго складана. Тое, што адбываецца ўлетку, страшна нават уявіць.
Другое, што вельмі кідаецца ў вочы, гэта стаўленне да цел загінулых вайскоўцаў. Там размешчаны вялізныя ангары, дзе адбываецца апазнанне і сартаванне, і там целы на зямлі валяюцца проста.
Калі я ўвайшоў у ангар, то, праходзячы ўздоўж шэрагаў загінулых, убачыў галаву, якая ляжала асобна ад цела. Перакошаны твар гэтай галавы мне не забыць ужо ніколі.
Не арганізавана належнае захоўванне і тэмпература — яно і зразумела, пры такім патоку загінулых рэсурсы моргаў шпіталяў на гэта не разлічаны. Ну і калі я падышоў да загінулых з нашай часткі, то я ўбачыў сам працэс: целы апранаюць у вайсковую форму, робяць гэта простыя салдаты, нават тэрміновай службы, пасля чаго іх укладваюць у цынкавыя дамавіны, фарбуюць твар, каб ён скрозь акенца цынку выглядаў не так жудасна, запайваюць, кладуць у драўляную скрыню, падпісваюць і рыхтуюць да пагрузкі.
Вядома, уся гэтая камандзіроўка — гэта па сутнасці яшчэ і цяжкая праца звычайнага грузчыка. Пачынаючы з морга Растова, заканчваючы вёскай прызначэння, мне даводзілася ўвесь час апускаць, перастаўляць труны з целамі. Спачатку ў КАМАЗ, потым у самалёт, потым па меры выгрузкі — у месцах прыпынкаў, і, нарэшце, у сваім населеным пункце. Званне і пасада значэння не маюць. Афіцэр ты ці салдат — усё адно, ты павінен гэта рабіць.
Не варта адцягваць маці ад труны. Сустрэча з роднымі
Са сваякамі па прыбыцці неабходна ўзаемадзейнічаць напрамую. Вядома, гэта адразу жахлівае гора маці.
Горш за ўсё, калі вязеш маладога пацана, гадоў 20-25. Тады хочацца апынуцца на яго месцы, абы не бачыць тое, што адбываецца з роднымі ў першыя хвіліны, калі яны бачаць цела свайго дзіцяці.
Я, калі рыхтаваўся да першай камандзіроўкі, патэлефанаваў свайму сябру, таксама ваеннаму псіхолагу, каб ён падзяліўся досведам, бо ўжо ўдзельнічаў у падобных мерапрыемствах падчас гэтай вайны. Калі ёсць базавая адукацыя, такі практычны досвед кладзецца лёгка, і атрымоўваецца пазбегнуць шматлікіх памылак, не зрабіць горш і без таго забітым горам родным.
Жахліва крыўдна, што іншыя людзі ляцяць непадрыхтаванымі да падобных сітуацый. Я, хоць і імкнуўся інструктаваць па магчымасці тых знаёмых вайскоўцаў, хто таксама гэтым займаўся, але сістэмна гэты працэс упушчаны, гэта відавочна.
Па сутнасці фраза, якую я як суправаджальнік абавязаны сказаць па прыбыцці, гучыць прыкладна так: «Паважаная Марыя Іванаўна, прыміце мае шчырыя спачуванні з нагоды цяжкай страты, што напаткала вас». Усе астатнія словы можна будзе сказаць пасля. Каб згладзіць усё астатняе, ёсць простыя правілы.
Трэба загадзя прадумаць, каб на момант сустрэчы ў вас побач заўсёды была бутэлька вады, сурвэткі, месца, куды можна пасадзіць чалавека.
Ні ў якім разе не казаць маці, якая страціла дзіця слоў накшталт «я вас разумею». Вы не ў стане зразумець яе гора, гэтыя словы могуць выклікаць агрэсію.
У выпадку агрэсіі нельга адказваць, спрабаваць нешта даказаць ці абвергнуць. Трэба проста слухаць і чакаць, калі рэакцыя скончыцца.
Акрамя гэтага, варта даведацца ў сваякоў, што яны ведаюць пра абставіны смерці вайскоўца. Калі ім невядомыя падрабязнасці — а мама будзе пытацца, як памёр яе сын — варта паспрабаваць суцешыць яе тым, што смерць наступіла імгненна, і яе дзіця не мучылася. Гэта дае мамам некаторае палягчэнне іх стану. Але ў гэтай размове трэба быць вельмі асцярожным і далікатным.
Ну і не варта адцягваць маці ад труны з целам і даваць гэта рабіць яе сваякам. У самы першы момант неабходна даць выйсце слязам і эмоцыям, якія паступова пачнуць суціхаць. Памылка некаторых у тым, што яны пачынаюць тут жа сцішваць, адцягваць, не даюць праплакацца. Так рабіць не трэба. Звычайна суправаджаючыя нават гэтага не ведаюць, не ведаюць, што казаць — маўчаць і ўсё. Гэта ўсё таму, што прызначаюць абы-каго, людзей не хапае.
Мне даводзілася выязджаць даволі часта, недзе кожны тыдзень-два. Я асабіста пахаваў 13 чалавек, але былі і тыя суправаджальнікі, хто ўдзельнічаў і ў большай колькасці падобных мерапрыемстваў. Выезд ганаровай варты на пахаванне у найбліжэйшых раёнах стаў справай літаральна штодзённай.
Я і за Пуціна выслухоўваў, і за Шайгу…
Мне больш за ўсё запомніўся адзін настаўнік са школы, цела якога я прывёз у сяло Бура на мяжы з Кітаем. Тамака нават сувязі няма, проста не ловіць.
Гэтага настаўніка мабілізавалі, ён памёр ад ранення ў нагу, абсалютна не смяротнага, але страціў кроў, таму што жгут яму наклалі не вышэй за рану, як гэта належыць рабіць, а ніжэй, і ніхто не панёс за гэта адказнасці.
Ён быў настаўнікам простым ці то АБЖ, ці то гісторыі, а яго, па сутнасці, пагналі ў чужую краіну за тысячы кіламетраў забіваць людзей. А ў вёсках людзі простыя: сказалі «змагацца з нацыстамі» — значыць, будзем змагацца. І замяніць яго ў гэтым канкрэтным аддаленым сяле няма кім.
Калі я яго прывёз, я зразумеў, як гэтага мужыка тут усе любілі, усё сяло. Гэтулькі кветак і шчырых слёз я ў жыцці не бачыў.
Яшчэ выпадак быў, калі я прывёз маці хаваць ужо другога яе загінулага сына. Першага забілі раней. У яе адзін пайшоў добраахвотнікам у ЧВК, другога мабілізавалі, а трэці, па-мойму, нікуды не пайшоў, але збіраўся. Там я, вядома, патрапіў пад такую істэрыку — я і за Пуціна выслухоўваў, і за Шайгу, і за ўсіх, за ўсіх адразу.
Гэта значыць, я быў ва ўсім вінаваты як чалавек у форме, што я гэтую вайну развязаў, я ўсіх пазабіваў і яе сына забіў, усе справы. Яе было проста вельмі шкада. Яна і кінуцца на мяне хацела, ды не хапіла сілы ад перажытага жаху. Яна абмякла і амаль без прытомнасці ўпала.
Яшчэ быў цяжкі момант, калі да нас у морг для сартавання целаў пры часці прыехала група целаў. Сабралася шмат сваякоў загінулых, забітых горам. І двум семʼям хацелася абавязкова выкрыць цынкавыя труны і перакласці целы ў іншыя. Яны падрыхтавалі інструмент, але калі справа дайшла да распілоўвання труны, яны не змаглі, і папрасілі мяне гэта зрабіць. Упершыню ў жыцці адкрываў цынкавыя труны на вачах у забітых горам родных, было жудасна холадна, рукі змерзлі, дык яшчэ і стан цела аднаго з загінулых быў жудасны.
Была жудасная істэрыка, пакуль мы пераносілі іх у морг для пераапранання. Распілоўваць цынкавую труну балгаркай — занятак не для слабанервовых.
Адкрыць цынк хочуць па розных прычынах. Наогул у труне ёсць акенца спецыяльнае, праз якое відаць твар. І часцяком, калі цела захавалася ў нармальным стане, то па твары можна пазнаць чалавека.
Але некаторыя проста жадаюць дакрануцца да загінулых. Яны жадаюць менавіта, каб было цела.
А яшчэ ў Забайкальскім краі ёсць звычай, традыцыі нейкія, што ў дзень развітання як мінімум цела павінна ляжаць у доме ў адкрытым выглядзе, каб людзі прыходзілі і развітваліся з ім. І ў такой сітуацыі адкрываць цынк, калі цела будзе ляжаць у цяпле і гніць — гэта вельмі, мне здаецца, дрэнная ідэя.
Я асабіста, калі сам хаваў, стараўся ўсё ж не дазваляць адкрываць. У мяне было такое права, я меў на гэта паўнамоцтвы. Гэта значыць, я магу вырашыць, што цынк адкрываць нельга. Акенца ёсць, твар відаць, сваякі апазнаюць, і гэтага дастаткова. Маці ў асноўным жадаюць сына ўбачыць, але яны не разумеюць, што гэта пах і гэта ўсё небяспечна банальна.
Я толькі адзін раз дазволіў адкрываць. Мы дазволілі, і ён проста стаяў адкрыты суткі ў доме — але там зіма, і, увогуле, гэта можна было арганізаваць. І чалавек загінуў не так даўно, мы яго прывезлі, хутка даставілі, і, у прынцыпе, можна было пахаваць. Усіх астатніх я хаваў у зачыненых трунах.
Да пахавання цынк захоўваецца ў розных месцах, не абавязкова ў моргу, у некаторых населеных пунктах іх няма.
У глухіх вёсках я сустракаў такое жудаснае відовішча, калі цынк прывезлі ў школу, паставілі ў актавую залу ці нават у сталовую. Паставілі пасярэдзіне — і там усе развітваліся, проста ў школе. Вёскі маленькія, вёскі бедныя, месцаў няма, моргаў сваіх няма. І там ужо хто як — выкручваецца, як можа.
Я асабіста да сябе негатыву не сустрэў, ну акрамя той маці — і то я ёй сказаў, што дапамагу чым змагу, пакінуў кантакты, і яна мне потым пісала, я з ёй меў зносіны, дапамагаў па дакументах. Усе астатнія нармальна на мяне рэагавалі. Гэта значыць, яны мяне ні ў чым не вінавацілі асабліва. Усе яны разумеюць, што чалавек прыехаў, прывёз, ён не вінаваты, ён іх не забіваў.
У прыватных размовах мне падалося, што шмат хто, вядома, супраць вайны. Яны разумеюць, што гэта нейкая херня. У шматлікіх у семʼях сваякі адгаворвалі ехаць, а чалавек зʼязджаў і гінуў.
Спачатку цяжка, але потым, вядома, абвыкаеш. Памінкі
Я на памінках стараўся ўвогуле ніколі не заставацца, таму што для мяне вельмі цяжка гэта. Гэта ўсё жахліва. Я стараўся з іх проста зʼязджаць пад любымі падставамі, хоць, вядома, клікалі, запрашалі, кажуць, застаньцеся там, паешце. Ежа, вядома, смачная, але я часцей зʼязджаў.
Толькі калі ездзеш на пахаванне з эскортам, з ганаровай вартай, ты возіш з сабой вайскоўцаў па закліку, тэрміновай службы, а тэрміновай службы трэба карміць па раскладзе як бы. Трэба іх пакарміць, а дзе карміць? На памінках. Даводзіцца заставацца, вядома. Даводзіцца сядзець.
Акрамя таго, мне даводзілася заставацца, калі былі занадта аддаленыя рэгіёны, з якіх самалёт лётае па раскладзе раз на тры дні, альбо проста зʼехаць можна толькі з кімсьці са сваякоў на машыне. Пакуль яны пʼюць, ты там. Сабраліся зʼязджаць у Чыту — ты з імі садзішся і зʼязджаеш. Транспарт не заўсёды арганізоўваўся на месца пахавання.
Самая вялікая мая камандзіроўка была 20 дзён, калі я ў Растоў лётаў, але гэта таму, што «Іл» доўга ляцеў, ламаўся па дарозе.
Сітуацыя, вядома, гнятлівая. У краі ўсе бедныя, грошы на пахаванне збіраюць усёй вёскай. Рэгіён і так страшны, але ён страшны яшчэ і таму, што менавіта адтуль выграбаюць усіх мужчын, увогуле ўсіх! Буратаў і якутаў, усе маленькія народнасці, хто тамака побач жыве. Усіх найперш на вайну. Па працы я меў зносіны з ваенкамамі раёнаў, і як мінімум два з іх мне сказалі, што ў іх скончыўся «мобресурс». То бок, гэта літаральна іх словы былі, што мужыкі скончыліся ў гэтых раёнах.
Па часе я займаўся [суправаджэннем «грузу 200»] прыкладна тры месяцы. Гэта жорсткі вопыт, але ўсё ж я ваенны спецыяліст, усё роўна я ведаю, што гэта за рэчы, быў гатовы да іх. Але ж гэта вельмі страшна. Спачатку было цяжка, але потым, вядома, абвыкаеш.
