Усім пісьменнікам і кнігам,
з удзячнасцю
Адна мая знаёмая лічыць, што любоў да кніг падобная да некрафіліі, бо найлепшыя пісьменнікі памерлі. Таму праводзіць ладную частку жыцця сярод кніг, прыкладам, займаючыся літаратурнай крытыкай, -- гэта ненармальна. «І толькі не трэба цытат альбо легендаў пра жалезных старых!» — дадала дзяўчына, прадчуваючы мой пратэст.
Што ж, паспрабую абысціся без цытат і легендаў, казаць толькі пра асабістае стаўленне да літаратуры, пісьменнікаў і чытання.
Колькі сябе памятаю, я заўсёды чытаў. Найбольш любімыя месцы для чытання — мяккі фатэль альбо… высокае дрэва. Так, дрэва. Найбольш вольнага часу я меў падчас летніх вакацыяў. Іх я звычаўна праводзіў у вёсцы, у дзядулі і бабулі, дзе трэба было не ў палях гойсаць альбо кніжку чытаць, а дапамагаць ва ўсіх бясконцых працах. Я вельмі стамляўся. Не дзіва, што іншым разам я хаваўся сярод разлапістых галінаў ліпы ці яблыні. Доўгі час ніхто не ведаў пра гэтыя мае схованкі, бо я сядзеў вельмі высока і нерухома, ажно пакуль ногі не рабіліся ватнымі і спіна не камянела. Зразумела, аднойчы мяне «вылічылі» — па агрызках, якія ў вялікай колькасці валяліся пад «белым налівам»: дзядуля патрабаваў адразу адносіць іх у хату ці ў хлеў, а не кідаць на зямлю, каб яны гнілі ў траве ці на іхні салодкі пах зляталіся восы — лютыя ворагі пчолаў, любых ягонаму сэрцу.
Што я чытаў? Усё без разбору і ў рознай паслядоўнасці, іншым разам па дзве-тры кнігі запар. Пазней я пераканаўся, што толькі так і можна чытаць кнігі,бо ўсе яны адна адной крэўніцы, блізкія знаёмцы ці землякі, усе яны — свабодныя бессмяротныя жыхары вялікага мармуравага Гораду, якія рухаюцца па вуліцах і плошчах, радасна пераклікаючыся між сабою ці спыняючыся ў ценю статуі, каб спакойна пагаманіць. І ты, чытач, — сярод іх, ахутаны спрадвечнай традыцыяй гасціннасці... Мастацкая літаратура была толькі бачнай часткаю таго вялікага кніжнага айсбергу, на якім я плыў. Я мог тыдзень прысвяціць вывучэнню кніг пра пчалярства, якія захоўваліся ў невялікай, але старанна падабранай бібліятэцы майго дзядулі, а потым корчыць з сябе разумніка перад ім на пасецы, спрачаючыся пра канструкцыю вулля і якасці праполісу. Альбо, вярнуўшыся пры канцы жніўня з вёскі ў Дзяржынск, доўга разглядаць ілюстрацыі ў кулінарнай энцыклапедыі ці «Кнізе будучых камандзіраў», каб потым перамалёўваць іх.
Я люблю кнігі за іхняе знешняе нападабенства і ўнутранае адзінства, за тое, што ўсе яны ўтвараюць велічны, бяскрайні і жывы Космас, —гэта я цяпер разумею і кажу так. А тады, у дзяцінстве і юнацтве, усё было значна прасцей: я хацеў сябраваць, а кніжкі размаўлялі са мною на адной мове, з імі аніколі не было сумна. (Дарэчы, неўяўных сяброў у мяне было шмат — усе хлопцы з «нашай» вуліцы Энгельса плюс цыганяты, якія жылі па суседзтву з намі ў аднапавярховых бараках.) Выключэнне складалі, хіба, сціслая біяграфія Іосіфа Сталіна, выдадзеная ў Маскве ў 1951 годзе, і двухтомнік Уладзіміра Набокава, які падрыхтавалі да друку ў Мінску пад наглядам Барыса Сачанкі ў 1989 і 1992 гадах. Гэтыя тры кнігі былі для мяне зачыненыя, я не разумеў іх, колькі не спрабаваў чытаць, прычым з розных месцаў. Пройдзе час, і сваю малодшую дачку я назаву Адэлаідай — у гонар гераіні раману Набокава «Ада, альбо Радасці жарсці», бадай, самага выкшталцонага і мудрагелістага мастацкага тэксту сусветнай літаратуры.
Некаторыя кнігі доўга маўчаць, здаюцца ганарлівымі чужынцамі. Аднак потым звяртаюцца да нас — гэта адбываецца таму, што кнігі дакладана ведаюць пра час, калі могуць быць пачутыя і зразумелыя.Падобныя адкладзеныя ў часе спатканні вельмі каштоўныя.
Аднойчы ў гневе я заявіў, што Нацыянальная бібліятэка Беларусі — вялікі кніжны некропаль са сцёртымі імёнамі на паўразбураных магільных плітах, і толькі некалькі соцень магілаў там дагледжаныя. Я быў несправядлівы тады, лічачы мёртвай, спарахнелай большасць кніг галоўнай бібліятэкі краіны. На хвіліну я забыўся на мудрыя словы Хорхе Луіса Борхеса аб тым, што «прыгажосць шырока распаўсюджаная і чакае нас на выпадковых старонках пасрэднага аўтара» (ну вось, цытата ўсё-ткі праскочыла!). Я забыўся, з якой радасцю і ветлівасцю розныя кнігі прымалі мяне з дзяцінства ў сваім Горадзе.
Гнеў — цёмнае пачуццё, несумяшчальнае з любоўю і ўдзячнасцю.
Насамрэч справа ў чытачах.
Беларусамі даўно авалодала апатыя. Бязрадасныя і самотныя, яны страцілі зрок за гады дыктатуры і цяпер не бачаць прыгажосці нават там, дзе яна навідавоку. Што гэта як ня смерць душы? А кнігі не могуць размаўляць з нежывымі істотамі — апошнім нельга раскрыць таямніцу, паказаць гармонію, навучыць радасці, падарыць надзею альбо проста пацешыць.
Спадзяюся ўсё-такі, што ў сусветны Дзень пісьменніка многія людзі звернуцца да сваіх любімых кніг, каб пераканацца: ніхто не памёр, і Горад сапраўды існуе. А яшчэ лепш у гэты сакавіцкі дзень выйсці на вуліцу, каб спаткацца з пісьменнікам і выказаць яму сваю ўдзячнасць, і адчуць цеплыню рукі, якая спрычынілася да тварэння велічнага, бяскрайняга і жывога Космасу кніг.
