«Turemnaja liryka» Anatola Labiedźki
Vy pračytali knihu Anatola Labiedźki «108 dzion i načej u zaścienkach KDB»? Ja asabista pieračytaŭ try razy, piša były sudździa Kanstytucyjnaha suda, a raniej — prafiesar Instytuta nacyjanalnaj biaśpieki Michaił Pastuchoŭ. Dla čaho?
Pa-pieršaje, kniha mianie ŭraziła. U joj dajecca detalovaje apisańnie kožnaha dnia, praviedzienaha ŭ «turemnym piekle», jakim byŭ dla palitviaźniaŭ śledčy izalatar KDB. A jašče — dumki i emocyi źniavolenaha A.Labiedźki, jakija supravadžali jaho ŭ kamierach SIZA.
Pa-druhoje, mnie zachaciełasia raskazać pra hetuju knihu, i ja skłaŭ svoj daviednik pa jaje najbolš pryvabnych miescach.
Pa-treciaje, akramia śviedčańniaŭ ab žudasnych umovach znachodžańnia ŭ tak zvanaj «amierykancy», kniha źmiaščaje cikavyja liryčnyja zamaloŭki.
U svaim artykule vyrašyŭ pakazać vobraz Anatola Labiedźki z roznych bakoŭ, a mienavita jak piśmieńnika, paeta, palityka, hramadzianina i čałavieka.
Piśmieńnik
Jak piša aŭtar, «SIZA — reč surovaja». Voś jakija tam umovy znachodžańnia: «…depresiŭnaje śviatło, katavańni choładam, šumavy pres z boku «zonderkamandy» ŭ maskach, pieramiaščeńnie «łastaŭkaj», raściažki la «ściany hvałtu» ŭ spartzale, pravakavańnie na bieskantrolnyja emocyi. Usio heta ŭmiaščajecca ŭ adno karotkaje słova — kašmar».
Adnak i ŭ hetych umovach A. Labiedźka znachodzić mahčymaść vieści dziońnikavyja zapisy, jakija stali asnovaj dla turemnaha bestselera.
Aŭtar znajšoŭ asablivaju formu padačy materyjału: karotkija, źmiastoŭnyja i vobraznyja skazy. Pryviadu tolki niekalki prykładaŭ: «Dzień zhasaje», «Hrejemsia razmovaj», «Dzie paŭzkom, dzie i podbieham čas padabraŭsia da adboju», «Viečar daharaje apłaŭlenaj śviečkaj».
Cikavy prykład apisańnia kamiery, u jakuju ŭcisnuli A. Labiedźku piatym na čatyry miescy: «Kamiera — hrušapadobny miašok. Zvužajecca la dźviarej i pašyrajecca da akna. Vuzkaplečyja dźviery zaciahnutyja ŭ kavanaje žaleza. Kvadratnaje vočka, jak krakadziłava vieka, pieryjadyčna pryŭzdymajecca i paziraje ŭsiaredzinu. Na dźviarach prastakutnaja adtulina. Heta karmuška ci miesca dla bartaru. Tudy — siudy. Tudy — miski, adtul — kaša, sup, tabletki i inšyja składniki minimalnaha pakietu tavaraŭ i pasłuhaŭ dla padtrymańnia žyćciadziejnaści čałaviečaha arhanizmu. Batareja, utoplenaja ŭ ścianu, nie dychała ni ciapłom, ni choładam. Unitaz jak prykmieta cyvilizacyi. Namiortva prykručanyja da bietonu stoł i dva taburety».
A voś jaščie vyraz: «Ad bietonnaj padłohi ciahnie mahilnym choładam». Vielmi tonka prykmiečana. Byccam ujaŭlaješ praniźlivy choład, ratujučysia ad jakoha, siadzielcy kamiery vymušanyja byli nadziavać na siabie ŭsio što možna, uklučajučy abutak. I ŭ takim «chaładzilniku» treba było bavić dni i nočy. Pry tym, što dzień — u viertykalnym stanoviščy abo siedziačy na narach, a karotkuju noč — u haryzantalnym. Anatolu daviałosia amal miesiac bavić nočy na naścile z došak.
Nie mienš cikava ŭ knizie apisvajecca čas abiedu i sam abied: «Čas abiedu nabliziŭsia na adlehłaść čarpaka. Ekskavatar spodka mahutnaściu ŭ adnu čałaviečuju siłu skrob pa bakach ź ježaj. Na pieršaje — kapusta z pacham miasa, jakoha nie vidać. Na druhoje — kaša z kamiakom miasa, jakoje miasam nie pachnie. Za niekalki chvilin da pryjomu ježy panyły kantralor pieradaŭ u kamieru kipiacilnik, jaki — bul-bul-bul — tut ža patanuŭ u zbanku z vadoj. Kipień kazionny. Harbata chatniaja. Heta i jość moj abied».
Kolki ŭražańniaŭ vyklikaje takoje apisańnie? Biednaść charčavańnia. Pačućcio niavoli. Biaspraŭnaść źniavolenych. Prynižeńnie čałaviečaj hodnaści. Ludzi vymušanyja jeści ŭ kamiery, dzie staić płastmasavy bačok dla adpraŭleńnia patreb.
Jašče adzin frahmient uražvaje: «Noč biłasia i hrukała ŭ dźviery». Jak heta «noč biłasia»? Jak jana moža «hrukać»? Akazvajecca, moža ŭ naŭprostym sensie słova. Heta — vyčvarnaja forma ŭździejańnia na palityka A. Kantralory praz «vočka» ŭ dźviery kamiery nazirali, jak lažyć viazień. Pavodle instrukcyi, jakaja zachavałasia sa stalinskich časoŭ, jon pavinien paviarnucca tvaram da dźviarej, a ruki pavinnyja być nad koŭdraj.
Ciaham nočy A.Labiedźku budzili razoŭ dziesiać, patrabujučy lažać «pa instrukcyi». Pry hetym usiu noč u kamiery było ŭklučanaje aśviatleńnie — i načnoje, i dzionnaje.
Možna jašče doŭha pryvodzić cytaty z knihi. Usie jany zasłuhoŭvajuć uvahi. Na zaviaršeńnie hetaj častki — adzin uryvak, jaki charaktaryzuje aŭtara jak piśmieńnika: «Mianie viali, jak asudžanaha na rasstreł. Ale ja nie adčuvaŭ ni naručnikaŭ, jakija ŭpilisia ŭ zapiaści, ni pałki, jakaja vyvaročvała sustavy ruk… Usiaredzinie chmurna i brydka. Na voli ŭ takim stanie abo napivajucca, abo zvodziać rachunki z žyćciom».
Pry hetym treba adznačyć, što A.Labiedźka byŭ zaklučany pad vartu i prabyŭ u «amierykancy» bolš čym try miesiacy nie za niejkija złačynnyja dziejańni, a tolki za «staryja hrachi», jak jamu skazaŭ pradstaŭnik KDB padčas hutarki.
Paet
Znachodziačysia ŭ niavoli, A.Labiedźka zachavaŭ svabodu duchu i zdolnaść da tvorčaści, u tym liku składać vieršy. Niekatoryja ź ich atrymali «prapisku» ŭ knizie.
Žyćcio biažyć, i my śpiašajemsia
Paśpieć tudy, kudy spaźniajemsia.
Žyćcio staić, my ž zavichajemsia.
Žyćcio hryzie, i my kusajemsia.
Da bulby z sałam łokciem prabivajemsia.
Tut my bačym fiłasofski padychod da žyćcia. Lubyja dziejańni i dumki vyklikajuć adpaviednuju reakcyju. Pry hetym skazvajecca ehaistyčnaja pryroda bolšaści ludziej — bližej da «bulby i sała» (heta ŭ turmie, a na voli — da «skvarki i čarki»).
U praciah hetaha vierša — dva zaklučnyja radki:
Žyćcio to vybar, i my vahajemsia.
Kudy iści, u słupa pytajemsia.
I jašče mnie spadabałasia, jak aŭtar apisvaje sustreču novaha 2011 hoda ŭ kamiery «amierykanki». Voś jakoje liryčnaje afarmleńnie hetaha momantu: «Całavalisia našyja konaŭki. Abdymalisia našyja dumki. Nam było dobra na našym nieviasiołym śviacie».
Palityk
U turmie składana prajavić siabie ŭ jakaści palityka. Tym nie mienš, A. Labiedźku heta ŭdałosia. Nievypadkova jon atrymaŭ mianušku Pravadyr.
Čytajučy knihu, možna bačyć pazicyju Anatola Labiedźki pa mnohich pytańniach palityčnaha žyćcia krainy. Najbolš vyrazna jaho pohlady vykładzienyja ŭ prajekcie vystupu na sudzie, jaki łahična pavinien byŭ adbycca paśla zakančeńnia śledstva. Ale nie adbyŭsia. Nie znajšłosia dokazaŭ złačynnaj dziejnaści. Daviałosia adpuścić palityka pad padpisku ab niavyjeździe, a potym — i zusim spynić kryminalny pieraśled.
Ale tady nad A.Labiedźkam visieŭ damokłaŭ mieč biełaruskaj Fiemidy. I jon surjozna rychtavaŭsia da vystupu ŭ sudovym pracesie. Hetaja častka knihi zasłuhoŭvaje asablivaj uvahi.
Pierš za ŭsio Anatol Labiedźka źbiraŭsia abviaścić niedavier sudu, bo ŭsie sudździ — zaležnyja čynoŭniki, apranutyja ŭ čornuju ŭniformu. Jon zahadzia pradbačyŭ, što sudovy praces budzie palityčnym sudziliščam.
Na sudzie A.Labiedźka płanavaŭ vystupić nie ŭ roli biaspraŭnaha abvinavačanaha, a ŭ jakaści abvinavaŭcy ŭ dačynieńni da stvoranaj u Biełarusi sistemy ŭłady. Jon mieŭ namier raskazać ab pryčynach trahiedyi pa płoščy Niezaležnaści 19 śniežnia 2010 hoda i nazvać imiony jaje arhanizataraŭ.
Padrychtavanaja pramova nie spatrebiłasia. Uviečary 6 krasavika 2011 h. Anatola Labiedźku na słužbovym aŭtamabili dastavili dadomu, adkul u noč na 20 śniežnia 2010 vierałomna vykrali.
Hramadzianin
Na pieršym dopycie na prapanovu śledčaha KDB ab supracoŭnictvie Anatol zajaviŭ: «Ja chutčej adhryzu ŭłasnuju ruku, čym admoŭlusia ad taho, u što ja vieru».
Na simvaličnaj sustrečy 2011 hoda A. Labiedźka prapanavaŭ tost: «Za svabodu našaj Biełarusi!» Pavodle jaho słovaŭ, «tolki kali budzie volnaja jana, buduć volnyja i jaje hramadzianie».
U adnym ź listoŭ dadomu Anatol vykłaŭ svaju pazicyju jak hramadzianin krainy: «Vieru ŭ siabie, vieru ŭ vas, vieru ŭ našu budučyniu».
Pravioŭšy 108 dzion i načej u bietonnych kamierach SIZA, A. Labiedźka zajaviŭ, što ličyć siabie lidaram palityčnych aptymistaŭ Biełarusi.
Čałaviek
U Anatola Labiedźki była tysiača padstavaŭ źnienavidzieć ludziej u maskach, jakija akupavali śledčy izalatar KDB. Tym nie mienš, jon daŭ sabie słova zrabić usio mahčymaje, kab nie pasialić u sercy nianaviść. I heta ŭ jaho atrymałasia.
Jon nie nadłamaŭsia, nie pachisnuŭsia, nie zdaŭsia. Va ŭmovach sabačaha choładu jon demanstravaŭ cudy advahi. Voś frahmient z knihi: «Vyzvalajusia ź pledu, ściahvaju z praziabłych plačej švedar, majku. Sakamierniki ašaleła hladziać na moj hoły tors. Abapirajusia na žaleznuju akantoŭku naraŭ i pačynaju adciskacca. Potym biarusia za pres. Tak nahaniaju, zapampoŭvaju ciapło ŭ cieła».
Pry hetym Anatol vypracoŭvaje fiłasofiju vyžyvańnia ŭ ekstremalnych umovach. Jon razvažaje tak: «Raz hetyja ciažkaści nam pasłanyja, značyć, ich treba pieraadoleć. Albo pierajści ŭ inšuju lihu, dzie hulać pa inšych praviłach».
A. Labiedźka byŭ i zastaŭsia čałaviekam z usimi jaho jakaściami. Jon moža śmiajacca i płakać. Tak, kniha zaviaršajecca ślaźmi: «Dźviery. Zvanok. Chtości śpiašajecca z taho boku. I voś my ŭ adnym kłubku. Ja, Śvieta, Cioma. Pieraplalisia rukami i ciełami. Ślozy paciakli adnym ručajkom. My razam. My adno cełaje».
* * *
Kniha zachoplivaje i nie adpuskaje da samaha apošniaha skaza. Jana raskryvaje zmročny pieryjad našaj historyi. Kniha abvinavačvaje, ale i zamiłoŭvaje. Jaje treba pračytać kožnamu hramadzianinu krainy.
Z ulikam značnaha ŭniosku Anatola Labiedźki ŭ raskryćcio praŭdy našaj rečaisnaści prapanuju vyłučyć jaho kandydaturu na atrymańnie premii Jeŭrapiejskaha sajuza «Za svabodu słova» i spadziajusia, što hetaja prapanova atrymaje hramadskuju padtrymku.
