Maksim Harunoŭ: Ciapier usie biełarusy pabačyli, što na Rasiju spadziavacca nielha
Rasijski fiłosaf Maksim Harunoŭ, suaŭtar knihi «Biełaruskaja nacyjanalnaja ideja», zajaŭlaje ŭ intervju «Radyjo Svaboda», što rasijanie — nie sapraŭdnyja hramadzianie, bo admovilisia ad pravoŭ na svaju krainu, nazyvaje Rasiju tundraj (u stanoŭčym sensie) i paraŭnoŭvaje admovu rasijan ad svaich pravoŭ z admovaj biełarusaŭ ad biełaruskaj movy.
Maksim Harunoŭ
— Adno z asnoŭnych pytańniaŭ, pra jakija ciapier spračajucca i ŭ Rasii, i na Zachadzie, — «heta vajna Pucina ci vajna Rasii?». U tym sensie, nakolki hetaja vajna padtrymlivajecca rasijskim hramadstvam i nakolki jano, adpaviedna, niasie adkaznaść za hetuju ahresiju?
— Ja nie dumaju, što hetuju vajnu možna nazvać vajnoj rasijskaha naroda — z toj prostaj pryčyny, što Rasija — niedemakratyčnaja kraina. Kali ludzi nie ŭpłyvajuć na źmienu ŭłady, kali ŭ ich niama svabody słova, schodaŭ — to ŭ ich niama kantrolu za svajoj krainaj. Jany nie kantralujuć unutranuju palityku, zamiežnuju palityku — i, u pryvatnaści, nie kantralujuć, kudy ruchajecca ich vojska.
U Siaredniavieččy hetaja situacyja była bolš zrazumiełaja. Vojny pačynali nie niemcy suprać francuzaŭ, a, umoŭna, siamja Vałua suprać siamji Habsburhaŭ. Dumka ludziej, jakija, ułasna, i vajavali na hetaj vajnie, nie prymałasia ŭ raźlik.
— To-bok Rasija ŭ palityčnym sensie viarnułasia ŭ Siaredniaviečča?
— U niešta takoje manarchičnaje. Prastołu niama, cara niama, — ale ŭsia sistema pracuje tak, nibyta Ramanavy vyrašyli zabrać sabie niejkija terytoryi na Zachadzie i pačali vajnu. Ale składanaść situacyi ŭ tym, što ŭ ciapierašniaj Rasii nibyta jość Kanstytucyja, prachodziać nibyta vybary. Ale ŭsio pracuje tak, nibyta na čale krainy car, jaki ŭsio heta ihnaruje.
Dumka rasijskich hramadzian nikomu nie cikavaja. Dumka hramadzianina cikavić tolki tady, kali ŭ hetaha hramadzianina jość prava na kantrol u svajoj krainie. U rasijan takoha prava niama. Tamu, niahledziačy na toje, što jon maje pašpart i Kanstytucyju, — pa sutnaści, jon nie hramadzianin, jon paddany. Jon nie maje nijakaha dačynieńnia da taho, što adbyvajecca ź jaho krainaj.
— Ale vy jakraz niadaŭna pisali ŭ siabie ŭ Fejsbuku, što hety stan rasijskaha hramadstva staŭ vynikam taho, što sami rasijanie stolki hadoŭ staranilisia palityki i nie chacieli ŭłazić u adstojvańnie svaich pravoŭ.
— U Rasii Kanstytucyja jość, pravy jość — ale ludzi imi nie karystajucca. Heta ŭ niečym padobna da situacyi ŭ Biełarusi ź biełaruskaj movaj. Heta dziaržaŭnaja mova, i jašče 2—3 pakaleńni tamu bolšaść biełarusaŭ na joj havaryła. Ale pry hetym, kali vy niejki čas, jak ja, žyli ŭ Biełarusi, to vy bačycie, nakolki biełaruskaja mova ciapier dalokaja ad bolšaści biełarusaŭ.
Voś u rasijan takija ž adnosiny z pravami. Pry tym, što Rasija miažuje ź Jeŭropaj, jość horad Pieciarburh, jaki padobny da Stakholma, tolki nie taki čysty. Rasija 300 hadoŭ imkniecca ŭ Jeŭropu i niejak usio nijak nie traplaje…
— Moža, nie tak mocna i imkniecca…
— Moža, dystancyja była nastolki hihanckaja, što kab prajści jaje, treba niekalki stahodździaŭ. Maksim Hrek, kali pryjechaŭ u Maskoviju ŭ XVI stahodździ, ździŭlaŭsia tamu, što maskvičy apranajucca praktyčna jak piersy.
Ciapier centr Maskvy ničym nie adroźnivajecca ad luboj zachodniaj stalicy — tyja ž kaviarni, tyja ž časopisy, sieryjały, hadžety, adzieńnie. Paradoks Rasii ŭ tym, što Rasija źniešnie vyhladaje jak jeŭrapiejskaja kraina, ale palityčnyja navyki rasijan zastalisia jak u paddanych. Heta taki dziŭny hibryd — u ludziej jość pašparty, kanstytucyi, univiersitety, hadžety, ale kali sprava dachodzić da hramadzianskich navykaŭ i palityki, to rasijanie pavodziać siabie jak paddanyja saudaŭskich pryncaŭ. Rasijanie nibyta dobraachvotna admaŭlajucca ad pravoŭ na svaju krainu.
— Ciapierašniaja vajna Rasii z Ukrainaj — heta vajna kaho z kim? Vajna cyvilizacyi suprać varvarstva, svabody suprać aŭtarytaryzmu, impieryi suprać svajoj byłoj častki? Jak by vy sfarmulavali?
— Dla ludziej, jakija pačali hetuju vajnu, heta niešta mistyčnaje. Jany ličać, što Ukraina pavinna być u arbicie Maskvy, i heta amal relihijnaje. Čamu jany tak dumajuć — ciažka skazać, ciažka tłumačyć varjactva. Dla ich heta niejkaja zvyšmeta, dziela jakoj možna achviaravać žyćciami, dabrabytam krainy, ekanomikaj.
Ja dumaju, kali b kiraŭnictva Rasii mianiałasia demakratyčnym šlacham — to nivodzin palityčny lidar na takuju vajnu nie navažyŭsia b.
Ukraina bolšaja za Francyju pa terytoryi, heta vializnaja kraina, jakaja znachodzicca ŭ pracesie budaŭnictva, pierachodzić u nacyjanalna-demakratyčny stan. I ja, darečy, liču, što kali b nie ahresija Rasii, pačynajučy z 2014 hoda, to hety praces pabudovy ŭkrainskaj nacyi mocna zaciahnuŭsia b. A Maskva jaho vielmi imkliva padšturchoŭvaje.
Uvieś hety siužet vyhladaje pryblizna tak. U niejkaj krainie karol zvarjacieŭ i raptam napaŭ na susiedniuju respubliku. Napaŭ, nie abdumaŭšy, nie padrychtavaŭšy, mianiajučy płany. I jon heta zrabiŭ prosta tamu, što «straciŭ suviaź z realnaściu».
— Jakija mohuć być stratehičnyja nastupstvy hetaj vajny? Na fonie taho, što ŭvieś Zachad budzie dapamahać Ukrainie, da čaho moža pryvieści asłableńnie Rasii?
— Rasijskija hramadzianie daŭno vykinuli na śmietnik Kanstytucyju i svaje pravy. Ja dumaju, vajna prymusić rasijan zacikavicca svaimi pravami na kiravańnie krainaj. Heta dobry ŭrok, ciažki ŭrok, jaki jany naŭrad ci zabuduć. Ja dumaju, heta moža stać pačatkam takoha vialikaha hramadzianskaha praśviatleńnia ŭ Rasii.
U Rasii taksama pavinien źjavicca łozunh «Nikoli znoŭ». «My ciapier nikoli nie budziem prahulvać vybary, zabyvać pra Kanstytucyju i pravy». Zakonami, pravami i Kanstytucyjaj treba zajmacca hetak ža rupliva, jak vychavańniem svaich dziaciej.
— Dla mianie heta vyhladaje troški letucienna. Dziesiacihodździami rasijanie nie pamiatali ab pravach i Kanstytucyi, i raptam zaraz čamuści ŭspomniać. Ja maju na ŭvazie, što inšyja nacyi, jakija budavali tatalitarnyja, militarysckija režymy i pačynali vojny (niemcy, japoncy), uspaminali pra pravy i svabody tolki paśla mocnaj, skryšalnaj parazy i z dapamohaj pieramožcaŭ. Moža, i rasijanie biez radykalnaj parazy naŭrad ci ŭspomniać pra pravy i svabody.
— Situacyi 1945 hoda i 2022 hoda — heta roznyja śviety. Dumaju, jość inšyja šlachi — biez zamiežnaj administracyi ŭ jakaści kantralora. Toje, što ŭ Rasii źjaviŭsia Alaksiej Navalny — dakazvaje, što ŭ Rasii šmat čaho śpieje. Mahčyma, pavolna. Za Palarnym kruham rastuć takija karlikavyja biarozki — pavolna, ale rastuć. Rasija — heta nie ladnik, heta nie zastyłaja prastora, heta tundra, dzie niešta raście.
Kali havaryć pra Biełaruś, to voźmiem, naprykład, Babaryku. Nie było takich ludziej u 1994 hodzie, z takim dośviedam, finansavymi mahčymaściami, chto b viedaŭ jeŭrapiejskaje žyćcio i razumieŭ, kudy Biełarusi ruchacca. Heta aznačaje, što za hetyja 30 hadoŭ, niahledziačy na Łukašenku, biełaruskaje hramadstva raźvivałasia. Jano ŭskładniałasia, stała lepš siabie ŭśviedamlać, vybary 2020 hoda pakazali, jak hetaje hramadstva śpieje, staleje, uśviedamlaje hramadzianskija kaštoŭnaści. U Rasii heta taksama adbyvajecca.
— Ci ličycie vy, što vajna, asłableńnie Rasii daje Biełarusi bolšyja histaryčnyja šancy na demakratyčnuju i jeŭrapiejskuju pierśpiektyvu? Režym u Biełarusi ŭtrymaŭsia ŭ žniŭni 2020-ha ŭ značnaj stupieni dziakujučy Maskvie, i mnohija ŭ Biełarusi heta zrazumieli.
— Dumaju, rašeńnie Pucina pačać vajnu pachisnuła vieru biełarusaŭ u racyjanalnaść Maskvy. Da vajny tolki Zianon Stanisłavavič Paźniak kazaŭ, što Maskva — heta nie śviatło rozumu, Maskva rehularna varjacieje, u jaje jość z hłybini viakoŭ schilnaść raspačynać vojny na pustym miescy. Ciapier usie biełarusy pabačyli na svaje vočy, što na Rasiju spadziavacca nielha. Pačynajcie hartać padručnik biełaruskaj movy i Statut VKŁ. Vajna pakazvaje biełarusam, što nie treba spadziavacca na Rasiju, a bolš treba dumać pra ŭłasnuju nacyjanalnuju ideju.
