U kožnaj vośmaj siamji. Jak sialanie, rabočyja i vajskoŭcy ŭ Zachodniaj Biełarusi pierasieli na rovary

«Apošnim časam davodzicca nazirać u viaskovym asiarodździ vialikaje zacikaŭleńnie sialan ravaryzmam. Rovary pierastali być raskošaj dla žycharoŭ Vilenščyny, a stali vielmi papularnym srodkam pieramiaščeńnia. Na viaskovych darohach amal na kožnym kroku možna sustreć ravarystaŭ — i nie tolki mužčyn, ale i viaskovych dziaŭčat. Ciapier u małych miastečkach krama z rovarami nie źjaŭlajecca redkaściu. U niekatorych pasieliščach Vilejskaha pavieta, nasielnictva jakich nie pieraŭzychodzić tysiačy čałaviek (naprykład, Budsłaŭ), jość dźvie-try kramy z rovarami.

Hety stan rečaŭ stvaryŭsia dziakujučy tannamu koštu rovaraŭ, pavyšeńniu kultury vioski i palapšeńniu dabrabytu nasielnictva».

Pracytavanaja vyšej natatka vyjšła 10 lipienia 1937 hoda ŭ štodzionnaj haziecie «Kurjer Wileński». Na toj momant suśvietny ekanamičny kryzis, jaki mocna ŭdaryŭ pa ziemlarobach Zachodniaj Biełarusi na pačatku 30-ch hadoŭ XX stahodździa, skončyŭsia. Vioska mahła raźvivacca, asvojvajučy technałahičnyja navinki. U viaskoŭcaŭ źjaŭlałasia ŭsio bolej rovaraŭ i radyjopryjomnikaŭ, a bujnyja ziemleŭładalniki i pradprymalniki kuplali ŭsio bolej aŭtamabilaŭ. Pakul za ŭschodniaj miažoj adbyvalisia masavyja aryšty i rasstreły, žyćcio ŭ Zachodniaj Biełarusi pakrysie nabližałasia da jeŭrapiejskaha vyhladu.

Ravarysty na vulicy Zamkavaj u Hłybokim. Fota z archiva Dzianisa Kraŭčanki.

Rovar — modnaja zabaŭka siaredniaha kłasu

Pieršyja rovary na siońniašniaj terytoryi Biełarusi źjavilisia jašče za časami Rasijskaj Impieryi. Rovarnaje tavarystva ŭ Vilni isnavała ŭžo ŭ 1900 hodzie. Ale hetaja źjava była vielmi redkaj, a rovar byŭ bolej modnaj zabaŭkaj, čym štodzionnym transpartnym srodkam.

Rovary ŭ Zachodniaj Biełarusi stali raspaŭsiudžvacca ŭ mižvajenny čas, kali hety rehijon, ad momantu padpisańnia ŭ 1921 hodzie Ryžskaha miru i da savieckaj akupacyi ŭ vieraśni 1939 hoda, byŭ u składzie Polščy. Spačatku jany byli mała dastupnyja šyrokim masam nasielnictva z-za vysokaj cany. Pieršymi pakupnikami rovaraŭ byli pradstaŭniki «siaredniaha kłasu» tahačasnaj zachodniebiełaruskaj pravincyi — čynoŭniki, palicyjanty, nastaŭniki, čyhunačniki. U 1930 hodzie rehijon mocna paciarpieŭ ad suśvietnaha ekanamičnaha kryzisu. Ceny na zbožža — adzin z hałoŭnych tavaraŭ miascovaj sielskaj haspadarki — upali ŭ čatyry razy. Sialanie nie zaŭsiody davali rady z zabieśpiačeńniem nadzionnych patrebaŭ siamji, i ŭ takich umovach było niemahčyma nabyvać transpartnyja srodki.

Krama rovarau (fota kramy z rovarami): Krama rovaraŭ na Zamkavaj vulicy ŭ Hłybokim.

Kamil Kšemiński, syn čyhunačnika sa stancyi Kruleŭščyna, piša ŭ svaich uspaminach, što pieršy ŭ miastečku rovar marki Duerkorp kupiŭ jaho baćka za 380 złotych. A praź niekalki hadoŭ polskimi rovarami marki Łucznik handlavaŭ pa 100 złotych načalnik stancyi Kruleŭščyna. Dla paraŭnańnia koštaŭ — dzionny zarobak najomnaha rabotnika ŭ ziemlarobstvie ci budaŭnictvie składaŭ dva złotyja.

U druhoj pałovie 30-ch, pa miery spadu kryzisu, sialanie zajmieli srodki na nabyćcio darahich tavaraŭ. Pa miery pavieličeńnia popytu i kankurencyi rovary stali tańnieć. Pad kaniec 30-ch žychary Zachodniaj Biełarusi pačynajuć nabyvać ich masava.

U 1937 hodzie na terytoryi Pastaŭskaha pavieta, jaki achoplivaŭ terytoryi ciapierašnich Pastaŭskaha i Miadzielskaha rajonaŭ, było pradadziena kala tysiačy rovaraŭ. Zimoj 1938 hoda, jak paviedamlaŭ karespandent Kurjera Wileńskiego, pastaŭskija handlary rabili masavyja zamovy na rovary, spadziejučysia na dobry popyt uviesnu.

Kolkaść rovaraŭ u Navahradskim vajavodstvie vyrasła na dziesiać tysiač na praciahu 1938 hoda i dasiahnuła 40 tysiač. U Vilenskim vajavodstvie ŭ 1939 hodzie kolkaść rovaraŭ pierasiahnuła 20 tysiač, paviedamlaŭ Kurjer Wileński u červieni 1939 hoda.

Da hetaha možna dadać Paleskaje vajavodstva z centram u Breście, dzie rovaraŭ było nie mienš, čym u Vilenskim, a taksama častku Biełastockaha vajavodstva z Hrodna i Vaŭkavyskam. Tady kolkaść rovaraŭ u Zachodniaj Biełarusi napiaredadni Druhoj Suśvietnaj vajny možna acanić prykładna ŭ sto tysiač.

Z raspaŭsiudžańniem rovaraŭ na ziemlach Zachodniaj Biełarusi spraŭlaŭsia pryvatny handal, jaki prajaŭlaŭ pry hetym vialikuju hnutkaść. Tak, u Maładziečnie prodažam pad zamovu rovarnych zapčastak zajmaŭsia haspadar biełaruskaj kniharni Michaś Stankievič.

U Dokšycach zapčastki možna było dastać u pryvatnych kramach, bolšaść jakich naležali habrejam. «Žydy ŭsio, što tabie treba, pryvozili», — tak na pytańnie pra toje, dzie brali zapčastki da rovaraŭ, adkazvaŭ Jan Kisiel, dziacinstva jakoha prajšło ŭ vioscy Porpliski Dvor kala Dokšyc.

Chto i kudy jeździŭ na rovarach

Najpierš rovar byŭ traspartnym srodkam. Bolšaść žycharoŭ Zachodniaj Biełarusi žyła ŭ vioskach. Vyrašeńnie luboj spravy — naviedvańnie rynka, kramy, administracyjnaj ustanovy, śviatyni — patrabavała pajezdki za niekalki, a časam i za bolš za dziasiatak kiłamietraŭ. Heta było pry poŭnaj niedastupnaści hramadskaha transpartu: sietka čyhunak i aŭtobusnych linij była vielmi redkaj.

Ale ceny na prajezd što čyhunkaj, što aŭtobusam byli vysokija. Prykładam, Vasil Stoma, jaki žyŭ u mižvajenny čas u Łužkach za 30 kiłamietraŭ ad Hłybokaha, kali mieŭ spravu ŭ starostvie, pajechaŭ rovaram, choć da Hłybokaha kursavali aŭtobusy.

U siaredzinie 30-ch hadoŭ Jan Kisiel, uładalnik 58-hiektaravaj haspadarki ŭ Porpliskim Dvary, kupiŭ rovar, kab jaho małodšy syn, taksama Jan, moh jeździć u škołu, jakaja znachodziłasia za piać kiłamietraŭ u vioscy Porplišča. «A ja zamiest urokaŭ chadziŭ z malcami na rovary katacca. Dyrektar skazaŭ baćku, tady baćka ŭziaŭ dziahu i dobra ŭvaliŭ za heta», — uspaminaŭ praź dziesiacihodździ Jan Kisiel-małodšy.

Niekatoryja pradprymalniki prapanoŭvali prakat rovaraŭ. Vasil Stoma, jaki ŭ mižvajenny čas žyŭ u miastečku Łužki Dzisienskaha pavieta i pakinuŭ pa sabie knihu ŭspaminaŭ «Majo miastečka», u padletkavyja i junackija hady achvotna karystaŭsia takoj pasłuhaj.

Praŭda, rovar jon nazyvaje samakatam — u mižvajenny čas nie było ahulnapryniataj nazvy hetaha transpartnaha srodku, tamu akramia słova «rovar», možna było sustreć «viełasipied», «samakatka» ci «samakat».

«Choć ja ŭ tyja hady nie moh navat i maryć ab ułasnym samakacie, ale, zaaščadziŭšy 60 hrošaŭ, piorsia ŭ hadzińnikavuju kramu Hrykiniera, dzie možna było za hetuju sumu dastać samakat na prakat na cełuju hadzinu. Padumać tolki! Za adzin hroš možna było cełuju chvilinu čucca vialikaj šyškaj i paradavAć na samakacie, horda padniaŭšy hałavu pierad dziaŭčatami, jakich na Mastavoj vulicy nie brakavała», — uspaminaŭ Vasil Stoma, kali praź niekalki dziesiacihodździaŭ, žyvučy ŭ emihracyi ŭ ZŠA, pisaŭ uspaminy pra svajo miastečka.

U 30-ja hady rovar staŭ modnaj rečču siarod viaskovaj moładzi. Davaŭ mahčymaść źjeździć na tancy ŭ susiedniuju viosku, chłopcam — pafarsić pierad dziaŭčatami.

Rovar moh być karysnym i dla siamiejnych ludziej. Naprykład, možna było ŭziać dzicia, pasadziŭšy na ramu rovara, i pajechać ź im na pryrodu. Takija pajezdki časta zapaminalisia na ŭsio žyćcio.

«Da pryjemnych momantaŭ naležali padarožžy z Tatam. Z-za taho, što srodkam transpartu byŭ rovar — zvyčajna byli heta padarožžy ŭdvaich. U pamiać mnie asabliva zapała vyprava da babrovych chatak. Jechali 6-8 kiłamietraŭ rovaram, a potym byŭ marš kala 1,5 kiłamietraŭ pa kładkach z pakładzienych na bałocie biarvieńniaŭ. (…) Tam była pryviazanaja łodka, chiba stohadovaja, bo sparachniełaja i parosłaja mocham. Hetaj łodkaj papłyli z Tatam…» — tak uspaminaje dziciačyja pryhody Ježy Hirulski, syn kamiendanta pastarunka palicyi pry čyhunačnaj stancyi Kruleŭščyna. Varta skazać, što dla pajezdak z synam na pryrodu kamiendant karystaŭsia słužbovym rovaram, na ramie jakoha byli admysłovyja macavańni dla vintoŭki, što palicyjanty brali na načnoje patrulavańnie miascovaści.

Hłybokaje, 30-ja hady XX stahodździa. Kałona palicyjantaŭ na rovarach padčas uračystaści.

Jak nabyć rovar, kali niama hrošaj

«Sialanie na schodach i sabrańniach vielmi časta padymajuć patrebu rovaraŭ. Zrazumieła, što hetaja patreba vypłyvaje z šyrejšaha zainteresavańnia ahulnym žyćciom, jakoje vymahaje bolšaha ruchu, kamunikacyi. Ale ceny na rovary dla sialan vielmi vysokija i dziela hetaha nie kožnamu sielaninu jšče rovar dastupny. Kab rovar možna było kupić za 70 zł., dyk tady jany pajšli b u viosku cełymi vahonami», — piša biełaruski časopis «Chryścijanskaja Dumka» za 20 sakavika 1939 hoda.

Na samaj spravie rovar u kancy 30-ch hadoŭ kaštavaŭ 150-180 złotych. Hetaja suma była roŭnaja canie 75-90 pudoŭ žyta abo 75-90 dzion niekvalifikavanaj najomnaj pracy ŭ ziemlarobstvie abo budaŭnictvie. Ludzi, jakija, niahledziačy na vialikuju sumu, chacieli mieć rovar, vykručvalisia pa-roznamu.

Vandroŭny stalar ź Lidskaha pavieta Kanstancin Łapyr z rovaram, jaki jon zrabiŭ svaimi rukami.

Ludzi z załatymi rukami, jakija nie mieli ci nie žadali marnavać hrošy na nabyćcio zavodskaha rovara, kanstrujavali ich sami. Tak zrabiŭ stolar Kanstancin Łapyr, što vykarystaŭ dla rovara amal tolki draŭninu, za vyniatkam humavych pakryšak i pary žaleznych detalaŭ. Taki rovar pry pramysłovym vyrabie moh by kaštavać kala 40 złotych, piša Kurjer Wileński ŭ 1938 hodzie.

Hazieta Słowo 24 červienia 1930 hoda paviedamlała, što 23 červienia 1930 hoda, padčas prajezdu prezidenta Polščy Ihnacyja Maścickaha praź miastečka Soły, jamu pradstavili 12-hadovaha chłopčyka Edvarda Šymanskaha. Syn miascovaha sielanina, jon zrabiŭ draŭlany rovar, na jakim prajazdžaŭ dziasiatki kiłamietraŭ. Prezident zahadaŭ dać chłopčyku premiju ŭ pamiery 100 złotych. Hetaja suma była bolšaja, čym zarobak najomnaha rabotnika ŭ pravincyi bolš za try miesiacy — a ŭ 1930 hodzie, kali pačaŭsia ekanamičny kryzis, była dla vioski prosta hihanckaj.

Draŭlany łancuh ad taho samaha rovara, znachodzicca ŭ muziei ŭ Smarhoni.

Ale nie ŭsie amatary rovaraŭ byli takimi pracavitymi. «Apošnim časam u Pastavach harcuje zładziejskaja šajka, jakaja pieravažna zajmajecca kradziažom rovaraŭ, — piša hazieta Kurjer Wileński za 12 žniŭnia 1937 hoda. — U minuły paniadziełak u handlovy dzień palicyja zafiksavała až dva takija vypadki. Adzin rovar skrali ŭ čynoŭnika skarbovaha ŭrada H. Łaŭrynoviča, druhi ŭ adnaho z palicyjantaŭ. Treba zaniacca hetaj spravaj i ŭ najchutčejšym časie vykryć złačyncaŭ, bo naležyć pamiatać, što častyja vypadki kradziažu rovaraŭ u čas «mataryzacyi» nie źjaŭlajucca dobraj rekłamaj. Biedny sielanin, jaki kupiŭ sabie rovar za apošnija ciažka sabranyja hrošy, kab jedzić u horad pa spravach, nie moža spakojna vybracca ŭ darohu».

Paviedamleńni ab kradziažy rovaraŭ časta źjaŭlalisia ŭ kryminalnaj chronicy vilenskaj presy. Zrešty, jany nastolki adnatypnyja, što my nie budziem marnavać čas na ich cytavańnie. Bolš cikava zhadać pra vypadki, jak žadańnie mieć rovar stymulavała našych prodkaŭ na kreatyŭnyja ŭčynki.

«Nie majučy mahčymaści pryvieści šmat cikavych prykładaŭ, jak moładź daje sabie rady ŭ pracy i jakija maje vyniki, padam adzin charakterny sa Škuncikaŭ, Dzisienskaha pavieta. Zaŭparciŭsia chłopiec, što pavinien mieć rovar — bo jak ža, kali ŭsie jahonyja siabry ŭžo majuć; kab ad baćkoŭ atrymać hrošy — niama movy. Zrešty, ahromnistaja jak na viaskovyja ŭmovy treba na heta suma, bo až 180 złotych. Na toje, adnak, rozum u hałavie i spryt: zakłaŭ paletak pamidoraŭ kala 300 kvadratnych mietraŭ, napracavaŭsia mocna, ale z-za taho, što ŭ toj vakolicy nichto pamidory nie vyroščvaŭ, mieŭ vielmi dobry zbyt i zarabiŭ na rovar», — piša časopis Tygodnik Rolniczy ŭ studzieni 1938 hoda.

Rovar jak transpart biełaruskich aktyvistaŭ

Rovarny transpart vykarystoŭvali i aktyvisty biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu. Mabilnaść, jakuju davali rovary, stvarała dla biełaruskich aktyvistaŭ novyja mahčymaści dla paznańnia kraju i kamunikacyi miž saboj.

Hetak, letam 1935 hoda na vandroŭku na voziera Narač, jakuju zładziŭ Biełaruski studencki sajuz, jaki dziejničaŭ pry ŭniviersitecie imia Stefana Batoryja ŭ Vilni, častka ŭdzielnikaŭ prybyła na rovarach. «Pakidajem miastečka [Miadzieł]. Usie piaškom, akramia dvuch siabroŭ na viełasypiedach. Na ich kiraŭnicach paviavajuć bieł-čyrvona-biełyja ściažki», — zhadvaje adzin z udzielnikaŭ vandroŭki, Uładzisłaŭ Kazłoŭski, na staronkach Biełaruskaj Krynicy. Uładam mižvajennaj Polščy, jakija ahułam drenna staviłasia da biełaruskaha ruchu, nie prychodziła da hałavy aryštoŭvać biełarusaŭ za biełaruski ściah…

U žniŭni 1936 hoda dvoje biełaruskich aktyvistaŭ — Stanisłaŭ Stankievič i Janka Šutovič — ździejśnili 300-kiłamietrovuju vandroŭku ŭ paŭnočna-ŭschodniuju častku Vilenskaha vajavodstva, kab adviedać znajomych dziejačaŭ biełaruskaha ruchu. Za niekalki dzion jany dajechali rovarami da vioski Taboły kala Šarkaŭščyny, dzie žyŭ biełaruski paet Michaś Mašara. Toj taksama mieŭ rovar, i ŭtraich jany pajechali ŭ Druju, kab tam sustrecca z katalickim śviatarom i biełaruskim piśmieńnikam Jazepam Hiermanovičam.

«Viartajemsia badziorymi i na't viasiołymi, paznaŭšy adzin z najpryhažejšych kutkoŭ rodnaha Kraju», — pisaŭ pra vynik toj vandroŭki na staronkach časopisa «Šlach Moładzi» Stanisłaŭ Stankievič.

Turysty z rovarami ŭ rodnych miaścinach Adama Mickieviča, 1936 hod

Stankievič i Šutovič nie byli adzinymi biełaruskimi aktyvistami, jakija dziela nacyjanalnych spravaŭ vybiralisia ŭ dalokija vandroŭki na rovary. Hetak, na staronkach presy zanatavany vypadak, jak Jazep Lachovič ź vioski Jankavičy kala Kamajaŭ, małady karespandent vilenskich biełaruskich vydańniaŭ, pieraadoleŭ 120 kiłamietraŭ na rovary da Vilni. Metaj jaho pajezdki byŭ udzieł u adkryćci pomnika na mahile piśmieńnika Antona Lavickaha (Jadvihina Š.) na mohiłkach Rosy. Pomnik byŭ pastaŭleny na achviaravańni biełaruskaj hramadskaści i aśviečany na Dziady ŭ 1937 hodzie.

U 1939 hodzie časopis Chryścijanskaja Dumka zaklikaŭ biełaruskuju moładź karystacca rovarami, kab prybyć u Vilniu na relihijnaje šeście ŭ Kalvaryju, arhanizavanaje biełaruskimi katalickimi śviatarami. Toje šeście było adzinym lehalnym biełaruskim vuličnym mierapryjemstvam, a pajezdka na rovary davała mahčymaść aščadzić na darahich biletach na ciahniki abo aŭtobusy.

Rovar i vojska

Adrodžanaja na papiališčy I Suśvietnaj vajny, Polskaja Respublika nadavała vielmi vialikaje značeńnie abaronie i padrychtoŭcy da mahčymaj vajny. Rovar razhladaŭsia jak adzin z resursaŭ, jaki moža być vykarystany ŭ abaronie dziaržavy.

Žaŭniery pałka Korpusa Achovy Pamiežža «Hłybokaje» z rovarami. Fota sa zboraŭ Rusłana Kuleviča

«Rovary dazvalajuć chutka i cicha pieramiaščać vajskovyja adździeły z adnaho miesca na inšaje. Taki ruch — chutki i niespadziavany dla praciŭnika, časta moža być vyrašalny ŭ bai», — tłumačyć čytačam vilenski tydniovik Głos ziemi za 13 žniŭnia 1939 hoda, i zaklikaje ŭładalnikaŭ rovaraŭ trymać svaje mašyny ŭ paradku. — Rovar z praciortymi šynami, zhublenym klučom ci pompkaj — heta kavałak śmiećcia, žaŭnier na im daloka nie zajedzie».

Dziela mahčymaj mabilizacyi administracyjnyja ŭłady viali ŭlik rovaraŭ. Uładalniki rovaraŭ byli abaviazanyja rehistravać svaje mašyny ŭ hminie i atrymlivać numarny znak, jaki treba było mianiać raz na dva hady. Taki mietaličny znak kaštavaŭ 2 złotych, na im była napisana nazva miascovaści i hod vydačy. Ciapier kalekcyjaniery hatovyja zapłacić za mižvajennyja rovarnyja znaki davoli vialikija sumy.

Numarny znak na rovar, vydadzieny ŭ 1933 hodzie ŭ horadzie Stoŭbcy. Krynica — supołka «Biełaruski rovar» u Facebook

Užyvańnie rovaraŭ u vojsku padčas vučeńniaŭ naradžała i kpiny. Pa ŭsioj Zachodniaj Biełarusi była papularnaja nastupnaja prymaŭka: Wojsko polskie motoryzowane, na rowerach jedzie («Polskaje vojska mataryzavanaje, jedzie na rovarach»).

Rovarny sport u Zachodniaj Biełarusi

Padtrymka dziaržavaj sportu ŭ mižvajenny čas taksama vynikała z patrebaŭ abarony. Dziaržavie patrebnyja byli zdarovyja, fizična raźvityja hramadzianie, jakija ŭ vypadku vajny mahli b stać dobrymi žaŭnierami — tamu mižvajennaja Polšča ŭkładvała srodki ŭ sport. Spartovyja kłuby časta arhanizoŭvalisia pry dziaržaŭnych abo militaryzavanych arhanizacyjach — vojsku, palicyi, čyhuncy, turemnaj varcie. Časta spartovyja kamandy ŭźnikali pry pradziaržaŭnych hramadskich arhanizacyjach — naprykład, Sajuzie ctralcoŭ ci Sajuzie reziervistaŭ.

30 maja 1937 hoda ŭ Vilejcy byli arhanizavanyja honki ravarystaŭ na dystancyi 20 kiłamietraŭ za pierachodnuju ŭznaharodu Vilejskaha tavarystva rovarnaha sportu, zasnavanuju ŭ 1934 hodzie. U honkach pryniali ŭdzieł spaborniki sa Spartovaha kłuba turemnaj varty i Palicyjnaha spartovaha kłuba. Darožnyja ŭmovy byli dosyć składanyja, bo trasa honak Vilejka — Baroŭcy — Vilejka na niekalkich kiłamietrach układzienaja kamiennym brukam, tak zvanymi «kacinymi łbami», a na niekalkich niezadoŭha da taho padsypanaja piaskom. Aprača taho, u toj dzień byŭ mocny bakavy viecier.

U vyniku tych spabornictvaŭ pieršaje miesca zaniaŭ Alaksandr Fledžynski, jaki prajechaŭ 20 kiłamietraŭ na praciahu 38 chvilin i 12 siekund. Druhoje miesca zaniaŭ Andrej Maleška, a treciaje — Juzaf Chachoŭski. Usie troje byli siabrami Spartovaha kłuba turemnaj varty.

3 lipienia 1938 hoda ŭ miastečku Zaleśsie kala Smarhoni adbylisia spabornictvy ravarystaŭ i płyŭcoŭ. Rovarnuju honku na 20 kiłamietraŭ vyjhraŭ miascovy žychar, siabra Sajuza stralcoŭ E. Krapavicki, jaki pieraadoleŭ dystancyju za 44 chviliny 28 siekund.

Blizkija da dziaržaŭnych struktur arhanizacyi ładzili i turystyčnyja pajezdki na rovarach. Časta hetyja pajezdki musili słužyć naviedvańniu miaścin, źviazanych z histaryčnymi asobami i padziejami. 15 žniŭnia 1937 hoda hurtok «Vajskovaja padrychtoŭka leśnikoŭ» z Bronnaj hary zładziŭ dla svaich siabroŭ rovarnuju pajezdku ŭ falvarak Mieračoŭščyna, dzie naradziŭsia nacyjanalny hieroj Polščy i Biełarusi Tadevuš Kaściuška. Paśla 27-kiłamietrovaj pajezdki ŭdzielniki prasłuchali lekcyju pra žyćcio i hieraičnyja spravy Kaściuški, naviedali jaho dom u Mieračoŭščynie, a taksama pałac Pusłoŭskich u Kosavie, jaki na toj čas byŭ siadzibaj administracyi Kosaŭskaha pavieta.

Rovarnaja vandroŭka leśnikoŭ u Kosava, na radzimu Tadevuša Kaściuški. Krynica: Echa Leśne, №35, 1937 hod

U červieni 1938 hoda paviatovy Sajuz Stralcoŭ u Brasłavie zładziŭ dla svaich siabraŭ rovarnuju ekskursiju ŭ Vilniu. 120 maładzionaŭ z Brasłaŭščyny pryjechali na rovarach ŭ Vilniu 5 červienia, i na praciahu nastupnych dvuch dzion musili ahladać histaryčnyja miescy horada, paśla čaho na rovarach viarnulisia ŭ Brasłaŭ.

Rovarnyja spabornictvy na dystancyi 20 kiłamietraŭ u vioscy Zaleśsie Smarhonskaje. Krynica: Strzelec, №32, 1938 hod.

Vysnova

Takim čynam, u 30-ja hady rovary ŭsio bolš uvachodzili ŭ žyćcio Zachodniaj Biełarusi, i dla mnohich ludziej stali nieadjemnaj častkaj žyćcia. Navat dla viaskoŭcaŭ jany byli adnosna dastupnym srodkam pryvatnaha transpartu, i takim čynam dla našych prodkaŭ jany skaračali adlehłaści i pašyrali mahčymaści.

Rovar dazvalaŭ i paznavać rodny kraj, i naładžvać suviazi pamiž ludźmi, i być bolš mabilnym pry vyrašeńni raznastajnych haspadarčych i administracyjnych pytańniaŭ.

Mižvajennyja žycharki Hrodna na rovarach, 1930-ja hady. Fota sa zboraŭ Rusłana Kuleviča.

Taksama, dziakujučy arhanizacyi spabornictvaŭ i rovarnych pachodaŭ rovary rabili bolš nasyčanym hramadskaje žyćcio i davali mahčymaści dla novych formaŭ praviadzieńnia volnaha času.

U 30-ja hady XX stahodździa rovar ličyŭsia novym i sučasnym srodkam transpartu. Ciapier, amal praz sto hadoŭ, dla bolšaści biełarusaŭ dastupnymi źjaŭlajucca aŭtamabili. Ale rovar u mnohich vypadkach usio adno akazvajecca niezamiennym, a rovarny turyzm tolki nabiraje papularnaść.

41

0

2

1

6

5