Jak zabić častku žančyny 63

Ja byŭ začaty dzieś u listapadzie 1977 hoda. U lipieni 1978 h. naradziŭsia, u žniŭni taho ž hoda atrymaŭ paśviedčańnie ab naradžeńni, u 1996-ym — pašpart. Pytańnie: kali ja staŭ čałaviečaj asobaj? Inakš kažučy: u jakija pieryjady majho žyćcia mianie možna było sa spakojnym sumleńniem zabić jak nie-čałavieka?

1. Chto maje prava «ludźmi zvacca»?

Volha Šparaha ŭ artykule «K problemie aborta: fiłosofskij vzhlad» trapna abaznačyła centralny punkt niazhody pamiž prychilnikami i praciŭnikami zabarony abortaŭ: kali pačynajecca čałaviečaje žyćcio?

Pohlad, što čałaviečaje žyćcio pačynajecca ad začaćcia, spadarynia Šparaha zaličyła da razradu «relihijnych», a prava na abort abhruntavała tym, što «ni ŭ vučonych adpaviednaha profilu, ni ŭ fiłosafaŭ niama adnahałosnaha mierkavańnia [nakont momantu pačatku žyćcia čałavieka]». Sama aŭtarka zhadanaha artykuła zaprapanavała dva krytery «byćcia čałaviekam»: razumnaść i cialesnaja celnaść. Pryhledźmasia hetym kryteram.

Niajasna, što tut majecca na ŭvazie pad «razumnaściu».

Ci majecca na ŭvazie aktualnaja razumnaść (stan intelektualnaj aktyŭnaści), ci patencyjnaja razumnaść (mahčymaść vykonvać razumovyja dziejańni)? A pry luboj interpretacyi: jakim čynam ustanavić, što Ch na niejkim adrezku času — «nierazumny» (a značyć, jaho možna zabić), a na inšym adrezku — razumny (a značyć, zabivać nielha)? Krychu dalej spadarynia Šparaha kanstatuje, što «razumnaść nieparyŭna źviazana ź cialesnaj celnaściu…», ale hetaja kanstatacyja zusim nie prajaśniaje paniaćcia razumnaści, zatoje sparadžaje masu dalejšych pytańniaŭ: što takoje «cialesnaja celnaść»? Čamu jana takaja klučavaja ŭ vyznačeńni «razumnaści»? I čamu mienavita hetaja kancepcyja razumnaści-celnaści pakładziena ŭ asnovu vyznačeńnia kryteru byćcia abo nie-byćcia čałaviekam?

Nakont «razumnaści» i «cialesnaj celnaści» — što ž, budziem ščyrymi: siarod vučonych i fiłosafaŭ niama kansensusu nakont taho, što takoje razumnaść i celnaść. Takim čynam, vyśvietliŭšy, što zabarona zabivać nienarodžanych dziaciej — heta čysta relihijnaja pazicyja, varta b razabracca, ci zabarona zabivać, naprykład, niepaŭnaletnich, abo invalidaŭ u lubym uzroście, abo psichična chvorych — ci heta nie supiarečyć siekularnaj viery?

Z kryteryjałohii aŭtara «K problemie aborta…» nie vynikaje ničoha akreślenaha nakont momantu źjaŭleńnia čałaviečaj asoby. Vynikaje chiba što tolki nastupnaje: nie viedajem, kali kandydat na čałavieka stanovicca čałaviekam.

2. Viera ŭ isnavańnie čałavieka

Davajcie pryhledzimsia da roznych impieratyvaŭ, skiravanych na achovu čałaviečaha žyćcia:

(1) Nie zabivaj habrejaŭ [bo habrei — ludzi];

(2) Nie zabivaj kułakoŭ i buržujaŭ [bo kułaki i buržui — ludzi]

(3) Nie zabivaj pryhonnych sialan [bo pryhonnyja sialanie — ludzi];

(4) Nie zabivaj niehraŭ [bo niehry — ludzi];

(5) Nie zabivaj biełarusaŭ [bo biełarusy — ludzi];

(6) Nie zabivaj imihrantaŭ [bo imihranty — ludzi];

(7) Nie zabivaj prychilnikaŭ abortaŭ [bo prychilniki abortaŭ — ludzi]. Dadamo da hetaha pieraliku jašče niekalki, krychu inšaha typu:

(8) Nie zabivaj sirotaŭ, udovaŭ i biazdomnych [bo jany — ludzi];

(9) Nie zabivaj starych ludziej [bo jany — ludzi];

(10) Nie zabivaj invalidaŭ i psichična chvorych [bo jany — ludzi]

(11) Nie zabivaj novanarodžanych dziaciej [bo jany — ludzi].

Na dadzieny momant u siekularnym śviecie, jak zdajecca, panuje davoli ŭstojlivy kanensus nakont abaviazkovaści impieratyvaŭ (1) — (11). Što praŭda, nakont apošniaha — (11) — sprava nie takaja jasnaja.

Nie tak daŭno ŭ aŭtarytetnym časopisie «The Journal of Medical Ethics» byŭ apublikavany artykuł bijaetykaŭ Minervy i Džubilijani, u jakim jany davodzili, što novanarodžanaje dzicia nie moža ličycca čałaviečaj asobaj u poŭnym sensie słova, takim čynam, baćki pavinny mieć prava vyrašać, ci zabić hetaje dzicia, ci pakinuć jaho pry žyćci.

(12) Nie zabivaj čałaviečych embryjonaŭ [bo čałaviečyja embryjony — ludzi].

U čym prablema ź impieratyvam (12)?

Siekularysty choram adkazvajuć, što prablema ŭ tym, što abhruntavalnaja teza (jakaja tut mieścicca ŭ kvadratnych dužkach) maje relihijny charaktar, što heta abjekt viery, a viera, maŭlaŭ, pavinna mieć pryvatny charaktar. Mianie, jak fiłosafa, cikavić tut mietadałahičnaje pytańnie: adkul viedajem, što impieratyvy (1) — (11) hruntujucca na viedach, a impieratyŭ (12) — na viery? A jašče: ci raspadzieł viera — vieda abo relihijnaje — navukovaje ŭvohule prydatny da kłasifikacyi kanstatacyjaŭ typu: «ch źjaŭlajecca čałaviekam»?

Voś ža ŭsie pieraličanyja tut impieratyvy, ad (1) da (12) hruntujucca ni na čym inšym, jak na etyčnaj viery. U bijałahičnym płanie ŭsie pieraličanyja vyšej katehoryi žyvych istot (habrei, biełarusy, buržui, bamžy, siroty, čałaviečyja embryjony i h.d.) naležać da hatunku homo sapiens, ale ci ŭsim im pryznajem prava nazyvacca čałaviekami — heta ŭžo pytańnie etyčnaj viery, maralnaj śpiełaści, advahi, vysakarodnaści, hzn. pazanavukovych kaštoŭnaściaŭ. Niekatoryja admaŭlajucca abo admaŭlalisia pryznavać ludźmi kłasavych vorahaŭ, inšyja — habrejaŭ, jašče inšyja — novanarodžanych dzietak.

I sprava tut nie ŭ tym, jany nie vałodali abo nie vałodajuć adpaviednymi viedami. Prablema ŭ tym, što jany nie vierać u isnavańnie čałavieka: ci to ŭ habrei, ci ŭ niehry, ci ŭ pryhonnym sielaninie. Niavierje ŭ isnavańnie čałavieka va ŭłońni maci — prablema dakładna taho ž typu.

3. Prezumpcyja nievinavataści i prezumpcyja čałaviečaści

Nie budu aryhinalnym, kali zaciemlu, što birka «relihijny» ŭ mnohich siekularnych asiarodździach vykonvaje prykładna takuju ž funkcyju, što birka «buržuazny» ŭ savieckim (darečy, naskroź siekularnym) dyskursie.

Kali nie chapaje arhumientaŭ abo nie staje intelektualnych siłaŭ dla dyskusii, to čaściakom vielmi zručna acharaktaryzavać niešta jak «relihijnaje» (abo, jašče lepš, u spałučeńni: «relihijna-kansiervatyŭnaje»), kab pastavić kropku i ŭchilicca ad dalejšaj dyskusii.

Taki padychod zaŭvažajecca i ŭ chodzie dyskusij vakoł abortaŭ. «Nadzialeńnie čałaviečych embryjonaŭ čałaviečaj hodnaściu — heta čysta relihijnaja pazicyja». Skazaŭšy heta, niekatoryja pačuvajucca zvolnienymi ad dalejšaha myśleńnia i sproby krytyčna asensavać skazanaje imi samimi. A takoje asensavańnie tut duža patrebnaje. Bo kali chtoś admaŭlajecca pryznać paŭstańnie zihoty jak kryter pačatku čałaviečaha žyćcia, to abaviazany pradstavić i abhruntavać alternatyŭny kryter. A pakolki cana mahčymaj pamyłki nadzvyčaj vialikaja (žyćcio čałavieka!), to hety kryter musić spaŭniać strohija ŭmovy:

a) pavinien być dakładny i adnaznačny nie ŭ mienšaj stupieni, čym kryter paŭstańnia zihoty;

b) pavinien źmiaščać jasny adkaz na pytańnie, pa jakich pryčynach istota I da momantu M ličycca nie-čałaviekam, a ad momantu M — čałaviekam;

v) adkaz na pytańnie, pra jaki havorka ŭ (b) pavinien być abhruntavany na 100%.

Praciŭniki achovy žyćcia-ad-začaćcia ŭžo na etapie (a) majuć surjoznyja prablemy. «Razumnaść», «cialesnaja celnaść» — takija raspłyvistyja, padatlivyja na dziasiatki roznych interpretacyj, krytery tut absalutna nieprymalnyja.

I tut siekularnyja ideołahi puskajuć u chod svoj ulubiony «arhumient»: isnujuć roznyja pohlady nakont pačatku žyćcia čałavieka, značyć, aborty dapuščalnyja. Čamu hety arhumient ulubiony, zdahadacca niaciažka: vonkava jon vyhladaje jak ekspresija libieralnaj viery. Tolki voś dziŭnaje supadzieńnie: hety typ «libieralizmu» vielmi lubiać roznyja dyktatary, kali zajaŭlajuć kštałtu: isnujuć roznyja pohlady nakont taho, što takoje demakratyja, takim čynam, nie ŭmiešvajciesia ŭ našy ŭnutranyja spravy, my majem prava ažyćciaŭlać svajo razumieńnie demakratyi.

Pry abmiarkoŭvańni dylemy čałaviek — nie-čałaviek u dačynieńni da čałaviečaha embryjona pavinny dziejničać nie mienš strohija pryncypy, čym pry abmiarkoŭvańni dylemy nievinavaty — vinavaty ŭ kantekście jurysprudencyi.

Jak viedajem, dziejničaje tut pryncyp prezumpcyi nievinavataści. Zdajecca, usie pahadžajemsia, što ciažar dokazu lažyć na tym, chto vystupaje z tezaj pra vinavataść dadzienaj asoby (i pastuluje zabrać u hetaj asoby svabody). Ujavim sabie prakurora, jaki prapanuje źniavolić asobu A na termin dziesiaci hadoŭ i abhruntoŭvaje heta takim čynam: Siarod ekśpiertaŭ i śledčych niama adnahałosnaha mierkavańnia nakont taho, ci A źjaŭlajecca nievinavatym, značyć, my majem prava pasadzić A ŭ turmu.

U situacyi roznahałośsiaŭ nakont taho, ci čałaviečy embryjon źjaŭlajecca čałaviekam, prezumpcyja «byćcia čałaviekam» maje biezumoŭnuju maralnuju (a pavinna mieść i jurydyčnuju) pieravahu, a nie naadvarot. Kali anałahičnaja prezumpcyja dziejničaje ŭ kantenkście pazbavić svabody — nie pazbaŭlać svabody ŭ dačynieńni da darosłaha čałavieka, to tym bolš pavinna dziejničać u kantekście pazbavić žyćcia — nie pazbaŭlać žyćcia ŭ dačynieńni da niavinnaj i biezdapamožnaj čałaviečaj istoty. Ja asabista nie baču padstaŭ dla sumnievu, što čałaviečy embryjon — heta čałaviek, ale navat kali i pryniać, što niama peŭnaści nakont taho, ci hety embryjon — čałaviek, to i tak bolš racyjanalnymi źjaŭlajucca pavodziny abaroncaŭ žyćcia-ad-začaćcia. Tymčasam iracyjanalnymi — pryčym niebiaśpiečna iracyjanalnymi — źjaŭlajucca tyja, chto stasujuć takoje razumavańnie: nichto nie dakazaŭ, što Ch — heta čałaviek, značyć, Ch-a možna zabić. Ciažar dokazu lažyć na baku prychilnikaŭ zabivańnia, a nie na baku prychilnikaŭ zachavańnia pry žyćci. Sumnievy (kali ŭvohule jany niečym apraŭdanyja) nakont taho, ci embryjon jość čałaviekam — heta nie padstava dla apraŭdvańnia jaho zabivańnia.

Minimalnaha sumnievu nakont taho, ci sapraŭdy čałaviečy embryjon — nie-čałaviek, dastatkova, kab zabaranić jaho zabivańnie.

Tym časam, kab dazvolić jaho zabivańnie nieabchodna 100-pracentnaja peŭnaść, što heta — nie-čałaviek.

4. Abort jak mietad vyzvaleńnia žančyny

(13a) Čałaviečy embryjon — heta častka žanočaha cieła…

— hetaja kanstatacyja źjaŭlajecca ŭ tekście spadaryni Šparahi padstavaj dla vysnovy:

(13b) …značyć, žančyna maje prava zabić čałaviečy embryjon.

Nu tak, u leksikonie raspłyvistych paniaćciaŭ (aprača razumnaści i cialesnaj celnaści) nie chapała jašče adnaho raspłyvistaha paniaćcia — častki. Kab unajavić jaho prablemnaść, prapanuju pryhledziecca, jak jano funkcyjanuje ŭ roznych kantekstach:

(14a) Palec — heta častka majho cieła…

(15a) Čałaviek — heta častka hramadstva…

(16a) Žonka — heta častka siamji…

I ciapier, kali pryznajem univiersalnuju važnaść arhumientu, jaki adpaviadaje takoj schiemie: Y jość častkaj Ch, značyć, Ch maje prava źniščyć Y, to pravamocnymi pavinny być taksama nastupnyja vysnovy:

(14b) …značyć, ja maju prava źniščyć svoj palec;

(15b) …značyć, hramadstva maje prava zabić čałavieka;

(16b) …značyć, siamja maje prava zabić žonku.

Navat kali i pahodzimsia z tezaj (13a) (praŭda, jana patrabuje dalejšych pajaśnieńniaŭ), to heta nie aznačaje, što možam pahadzicca z (13b). Niedastatkova śćvierdzić, što niešta jość «častkaj» niečaha, kab apraŭdać jaho źniščeńnie. Nie kožnuju «častku» možna źniščać, niekatoryja častki źjaŭlajucca niečym abo niekim bolšym, čym prosta častki. Niapraŭda, što ŭ lubym vypadku Cieła moža advolna źniščać i vykidvać svaje «častki»; jość situacyi, kali Cieła abaviazana achoŭvać svaje «častki» i bierahčy ich jak niešta kaštoŭnaje samo-ŭ-sabie.

Jość, adnak, štoś infarmatyŭnaje i adnačasova dramatyčnaje ŭ hetaj farmuloŭcy: žančyna maje prava zabić častku svajho cieła, što pračytvajecca amal jak: žančyna maje prava zabić častku samoj siabie.

Bo i sapraŭdy: abort — heta nie što inšaje, jak źniščeńnie častki žančyny, pryčym vielmi istotnaj i fundamientalnaj: źniščeńnie jaje maciarynskaha vymiareńnia. Abort — heta hvałt nad maciarynskim instynktam; hvałt, jaki ŭ płanie fizičnych, psichičnych i maralnych nastupstvaŭ nie mienš razburalny i prynižalny, čym seksualny hvałt. I kali achviaraj abortaŭ № 1 źjaŭlajecca maleńkaje, biezdapamožnaje dziciatka, to achviaraj № 2 źjaŭlajecca žančyna, va ŭłońni jakoj ździajśniajecca heta złačynstva.

Ja nie vieru, što «prava na abort» robić žančynu ščaśliviejšaj, radaśniejšaj i svabadniejšaj. Sumniajusia taksama, što «abortazdolnyja» žančyny bolš emansipavanyja i aŭtanomnyja ŭ adnosinach da mužčyn. Prava na abort favaryzuje ŭ pieršuju čarhu peŭny typ mužčyn, a mienavita tych, chto zacikaŭleny mieć u svaim rasparadžeńni peŭny nabor žanočych ciełaŭ, jakija možna — biez abaviazkaŭ i dumańnia pra nastupstvy — advolna vykarystoŭvać.

Prava na abort u śviadomaści zhadanaj katehoryi mužčyn aznačaje paprostu minimalizacyju adkaznaści za vypadkovyja seksualnyja pryhody z žančynami. Zaciažarała? Ot tam, drobiaź, zaŭždy možaš zrabić abort. Ryzyka dla fizičnaha zdaroŭja, paślaabartyŭny sindrom, ryzyka biaspłodnaści, maralnaja traŭma — usio heta nie tyčycca mužčyn; raspłata za abort kładziecca, jak praviła, na plečy žančyny.

Zhodzien z tym, što ŭ minułyja stahodździ pravy žančyn šmat dzie i šmat u čym parušalisia, hetaksama jak zhodzien, što parušalisia pravy praletaryjatu ŭ XIX stahodździ. Ale nie pahadžajusia z tym, što «prava na abort» maje dla žančyn vyzvolny charaktar — prykładna pa tych samych pryčynach, dziela jakich nie liču, što «dyktatura praletaryjatu» aznačała vyzvaleńnie praletaryjaŭ.

U roznyja epochi i ŭ roznych relihijna-kulturnych kantekstach byli i jość žančyny, jakija pavodzili i pavodziać siabie sapraŭdy aŭtanomna ŭ dačynieńni da mužčyn, jakija nie dazvalajuć karystacca saboj, vysoka ceniać svoj žanočy i čałaviečy honar. I siońnia, siarod aktyvistaŭ pro-life — vielizarnaja kolkaść takich žančyn. Jany razumiejuć, što, zmahajučysia suprać zabivańnia začatych dziaciej, zmahajucca adnačasova za svaju hodnaść. Zmahajucca za toje, kab žanočaje cieła było abjektam pavahi i lubovi, a nie instrumientam zadavalnieńnia mužčynskich prychamaciaŭ. I voś takija žančyny sapraŭdy mocnyja, zdolnyja, u vypadku patreby, pastavić mužčynu na miesca i efiektyŭna zajavić pra svaje žanočyja i čałaviečyja pravy.

* * *

Tak stałasia, što — statystyčna bieručy — pieravažnaja kolkaść abaroncaŭ žyćcia začatych dziaciej mieścicca ŭnutry chryścijanskaj supolnaści. I heta adzin z tych momantaŭ, kali sapraŭdy chočacca hanarycca prynaležnaściu da hetaj supolnaści. Dziejnaść ruchaŭ pro-life tym bolš zasłuhoŭvaje na pavahu i salidarnaści, kali zvažym, što takaja dziejnaść zazvyčaj aznačaje zaniaćcie nonkanfamisckaj pazicyi, nieabchodnaść procistavicca presinhu asiarodździa i daminoŭnaj ideałohii, vymahaje advahi i maralnaj rašučaści.

Tym nie mienš, treba pamiatać, što koła chryścijan i koła abaroncaŭ začataha žyćcia nie atajesamlajucca. Jość chryścijanie (u tym liku i katoliki), jakija apraŭdvajuć albo i padtrymlivajuć praktyku abortaŭ; z druhoha boku, isnujuć ahnostyki i ateisty, jakija vystupajuć za abaronu žyćcia čałavieka ad samaha začaćcia. Adsotak hetych apošnich vielmi mały, ale jany jość. Niamała praciŭnikaŭ abortaŭ taksama siarod pradstaŭnikoŭ niechryścijanskich relihij, asabliva judaizmu i isłamu.

Usich abaroncaŭ žyćcia začatych dziaciej abjadnoŭvaje viera ŭ vartaść žyćcia kožnaha čałavieka, abjadnoŭvaje hłyboki maralny bol, tryvoha za budučyniu humanistyčnych tradycyj i nieprymańnie sielektyŭnaha humanizmu, jaki vybaračna abaraniaje pravy čałavieka.

Piotra Rudkoŭski

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH