U manholskich pasieliščach šyrokija vulicy — pa 50 mietraŭ.
Nočym u miačecie. Bajan-Ulhij, Manholija.
Bajan-Ulhij, Manholija.
Mašyna, hružanaja skurami. Bajan-Ulhij, Manholija.
Aŭtaspyn u pustelni.
Nas zaprasiła na viačeru kazachskaja siamja.
Niema - tak zavuć kiroŭcu, jaki viazie mianie da stalicy.
Marsijanski piejzaž.
Otka - samy viasioły z usioj dalnabojnickaj kampanii. Moža tamu, što pacichu nalahaje na harełačku ŭ kabinie?
Hir (jurta) — tradycyjnaje manholskaje žytło z soniečnaj batarejaj.
Hir znutry.
Manholski dalikates: sušanaja aviečaja hałava. Nioba było davoli smačnaje.
Pa biaskrajnich stepach 20-hadovy minčuk vandravaŭ ź siabram Ramanam Śviečnikavym, ź jakim razam vypraŭlaŭsia ź Minska i sparadyčna sustrakajecca na šlachu. Jany razam vyjechali Biełarusi, asobna prakacilisia pa Rasii i Hruzii, pabačyli Armieniju, z Irana pierajechali ŭ Azierbajdžan, u Dahiestanie razyšlisia, znoŭku sustrelisia va Ufie (Baškiryja), paśla znoŭ razyšlisia. Bačylisia ŭ Novasibirsku, potym tusavalisia razam na Ałtai i rušyli ŭ Manholiju.
Piešaha pierachodu na miažy Rasii i Manholii niama. My prychodzim na mytniu, i nam rajać pačakać — chutka pryjeduć manholskija «čaŭnaki», moža, voźmuć.Sapraŭdy, praz paŭhadziny źjaŭlajecca cełaja kałona ŭazikaŭ. Jany jeduć da bližejšaj zapraŭki, napaŭniajuć sotni kanistraŭ palivam i razvaročvajucca. Rasijskaje paliva kaštuje ŭdvaja tańniej, čym u Manholii. Adzin kiroŭca machaje nam rukoj: siadajcie, daviazu. Paprosić hrošy, miarkujem my, ale moŭčki siadajem. A ŭžo na terytoryi mytni pačynajem sumnuju pieśniu pra toje, jak heta — padarožničać biez hrošaj. Tvar kiroŭcy sumnieje, i navat mahičnaje «vakoł śvietu» ŭžo nie vyklikaje jaho cikavaści. Tak ci inakš, my paśpiachova pierajazdžajem miažu i kirujemsia ŭ nieviadomaść.
Da pieršaha horada jechać bolš za hadzinu, i ja zasynaju. Kali raspluščvaju vočy, vyśviatlajecca, što daroha skončyłasia i my lacim prosta pa stepie, pa kupinach, i vyboinach.Hetaja trasianina praciahvajecca dosyć doŭha. Navokał ciamnieje, i tolki śviatło našych far vybivaje kavałačak prastory pierad mašynaj.
U Bajan-Ulhij pryjazdžajem hłybokim viečaram. Na hałoŭnaj vulicy — napaŭrazburanyja płaty, biednyja jurty za imi, brudnyja cahlanyja kramy.Treba šukać miesca dla snu.
Ja hatovy hrukać u pieršuju lepšuju jurtu, ale Roma nastojvaje na zakinutym budynku ci niezavieršanaj budoŭli.Niepadalok u ciemry bačnyja abrysy piacipaviarchovikaŭ, i my kirujemsia tudy.
Adzin ź ich niedabudavany, napaŭzasieleny. Pakul Roma praviaraje niezavieršanuju častku, ja zachodžu ŭ žyłuju: moža, znajdu pustuju kvateru ci vychad na haryšča.
Vyšynia leśvičnaha pralota naŭrad ci pieravyšaje dva mietry: razam z zaplečnikam ja nie źmiaščajusia, davodzicca źniać. Prystupki niaroŭnyja, byccam leśvica zroblenaja ŭručnuju. Ja dachodžu da apošniaha paviercha, ale ni pustych kvateraŭ, ni haryšča niama. Paŭsiul lažyć budaŭničaje śmiećcie, z-za dźviarej dalataje homan siamiejnych sprečak. Dziŭna, jak uvohule ludzi mohuć žyć u kvaterach z dvuchmietrovaj vyšynioj stoli.
Idziom šukać dalej. Piejzaž navokał postapakaliptyčny. U adnym z dvaroŭ zaŭvažajem vializarny bak, u jakim haryć śmiećcie. Pobač — karova: ci to hrejecca, ci to šukaje štoś u śmiećci.Vodbliski połymia raptam vychoplivajuć ź ciemry čałavieka, jaki siadzić na skryni, niby ŭ prastracyi. Karova pavolna vychodzić z baka, połymia adbivajecca ŭ jaje vačach.
Vakoł stajać ci to haražy, ci to žyłyja chałupy.
Pošuki pryvodziać nas da miačeta. Na ščaście, mienavita ŭ hety momant da jaho pryjazdžajuć niejkija ludzi. My pytajemsia, ci možna tut pieranačavać. Ludzi doŭha rajacca, potym zvoniać haspadaru i narešcie dajuć dabro.
U našym rasparadžeńni — sto kvadratnych mietraŭ chałodnaj padłohi. U miačecie my načujem upieršyniu, i adrazu paŭstaje pytańnie, jak kłaścisia: nahami da ałtara ci hałavoj.Abirajem niejtralnaje «ŭpopierak» i ŭładkoŭvajemsia ŭ kucie pad batarejaj. Siarod nočy prychodzić haspadar, uklučaje padahreŭ padłohi i žestam pakazvaje nam: tut, maŭlaŭ, ciopła. Pierabirajusia na ciopły łapik padłohi. Śniacca sutareńni, cahlanyja tupiki i luty-luty choład.
Na nastupny dzień my błukajem pa horadzie, razhladajem miascovyja vybitnaści. Na vulicach paŭsiul lažyć śmiećcie, kali jano sabranaje ŭ kuču, jaho tut ža i palać.Paŭsiul idzie budoŭla: staviać troch- i piacipaviarchoviki, pryvatnyja katedžy. Bank, simvał bahaćcia luboj krainy, uražvaje biednatoj: abšarpanyja ścieny, vybitaje škło ŭ dźviarach, kostki pasiarod hazona.
U pavietry staić vodar niezavieršanaści, niaŭpeŭnienaj biednaty: maŭlaŭ, ciapier aby-jak, ale jość, jość jašče šaniec!..
Pierad vychadam na trasu sprabujem pryhatavać rys, ale viatryła taki, što harełku zadzimaje, dyj zimovaja haručaja sumieś pačynaje padmiarzać.Idziom u bližejšuju chatu, žestami pakazvajem, što chočam skarystacca piečkaj. Haspadynia dapamahaje zvaryć rys, vučyć niekatorym słovam.
Užo potym my daviedvajemsia, što ŭ hetaj častcy Manholii žyvuć pieravažna kazachi i vučyć jana nas, adpaviedna, kazachskaj.Kali rys hatovy, my źbirajemsia syści, ale zachodzić haspadar i nastojliva viartaje nas za stoł. Na stale źjaŭlajecca harbata i prysmaki, haspadar stavić u pieč pozy — vialikija pielmieni, zhatavanyja na pary. Hości tut — niačastaja źjava, i jon choča pačastavać nas jak śled. Ź ciažkaściu źjadajem pa niekalki pozaŭ i vykatvajemsia z doma. Haspadary napakoŭvajuć naš kaciałok davierchu astatnimi pozami i machajuć na raźvitańnie.
* * *
- Tradycyjnaja manholskaja ježa składajecca z troch «m»: miasa, muka, małako. Padčas dziesiacidzionnaha padarožža da stalicy ja jeŭ niekalki kambinacyjaŭ muki i miasa ŭ roznaj paśladoŭnaści.
 Buuc — heta «miasa, zahornutaje ŭ ciesta». U rasijskaj kultury strava maje nazvu «pozy». Hetkija vialikija pielmieni, pryhatavanyja na pary. |
 Cujvan — heta łokšyna ručnoha pryhatavańnia, smažanaja ź miasam. Moža dadavacca morkva i kapusta. Da cujvana zvyčajna padajecca śviežaja cybula. |
 Šuł — taja ž łokšyna ź miasam, ale varanaja. Miasa režacca na kavałki, zalivajecca vadoj, tudy ž kładuć kostki ź miasam. Za niekalki chvilinaŭ da hatoŭnaści dadajecca łokšyna. Kostki ź miasam mohuć być padadzienyja asobna, pierad supam, a mohuć być raskładzienyja pa talerkach. |
 Pursak — da supu i sutej caja padajecca pursak — presny mučny vyrab, smažany ŭ tłuščy. Pursak zvyčajna hatujuć na niekalki dzion i zachoŭvajuć u miachach na choładzie. |
- Sutej (cahaan) caj — hałoŭny atrybut manholskaj kuchni. Zialonaja harbata z małakom, sollu i tłuščam. Hatujecca ranicaj u vialikim abjomie, zachoŭvajecca na praciahu dnia ŭ termasach.
* * *
Da Ułan-Batara kala 1800 km, jakija my płanujem pieraadoleć za dva dni.Ale, kali vychodzim za horad, našy nadziei raźbivajucca ab surovuju manholskuju realnaść: daroh tut niama. Pierad nami lažyć step, śpiareščany śladami ad mašyn: idzi, kudy chočaš, łavi, kaho chočaš.
Bartavy dziońnik
13.08 — źjaŭlajecca pieršaja mašyna. Machajem rukoj, spyniajecca. Abiacaje advieźci na 20 km.
13.30 — pryjechali. «Vam — miž tych hor, nam — prosta». Vakoł tolki step i viecier, dzieś miž tymi harami Ułan-Batar. «Ja nie bajusia!» — kaža Roma. Idziom ukazanym kirunkam.
14.00 — mašyna na haryzoncie! Jana prajedzie za paŭkiłamietra ad nas. Treba śpiašacca!
14.10 — ćchu, nie paśpieli. Bieh z dvaccacipiacikiłahramovym zaplečnikam pa stepie — nie najlepšy zaniatak. Potnyja, chutka źmierźniem. Zatoje vyjšli na darohu.
15.00 — MAŠYNA! Biahu napiarejmy, machaju rukami. Spyniajecca. «Siadajcie, tavaryšy!» — kaža žančyna. Abiacajuć advieźci nas da niejkaha pasielišča, za 70 km. Heta byccam pa darozie.
16.30 — punkt pryznačeńnia. Pierajazdžajem zamierzłuju raku, mašynu niekalki razoŭ zanosić na lodzie. Kali vychodzim, žančyna pytaje: «A zapłacić?» Kažam: niama hrošaj.
I nivodnaha dreva
Pasielišča nievialikaje. Za apošnimi damami biaskoncaja roŭniadź. Dzieś na haryzoncie bačnyja hory. Adtul, ź biaskoncaści, panura bryduć kałmatyja karovy i jaki. Treba daviedacca nakont mašynaŭ i šukać miesca dla načlehu.
Kala kramy da nas pa-anhlijsku źviartajecca žančyna. Jana raskazvaje, što daroha na Ułan-Batar krychu ŭbaku ad pasielišča. Kaža, što siońnia mašynaŭ užo nie budzie, moža, buduć zaŭtra. Na pytańnie, adkul jana viedaje anhlijskuju, hučyć adziny mahčymy adkaz: vykładaje anhlijskuju ŭ miascovaj škole.
Što ž rabić, da zachodu sonca jość krychu času i my vyrašajem ahledziecca.
Centralnaja vulica padzialaje pasielišča na dźvie častki: pa adzin bok raźmieščanyja administracyjnyja ŭstanovy i damy bolš zamožnych žycharoŭ, pa druhi — biednyja chibary i jurty.My znachodzim adździaleńni palicyi i suviazi, dva banki i škołu. Pierad škołaj — biust nieviadomaha manholskaha hieroja, zapaskudžany ptuškami. Dziciačyja prybiralni stajać za dvaccać mietraŭ ad škoły i majuć sapraŭdy lalečnyja pamiery. Siam-tam — napaŭrazburanyja budynki, akupavanyja miascovymi karovami. Štości nie ŭkładajecca ŭ hałavie, ciarebić padśviadomaść, ale ja doŭha nie mahu ŭciamić, što mienavita. I raptam razumieju: tut, u pasieliščy na niekalki socień dvaroŭ, niama nivodnaha dreva.
Radaść mieć haściej
Treba dzieś načavać, i my vyrašajem znajści našu nastaŭnicu. Nam tłumačać, jak prajści da jaje doma. Kali da jaho zastajecca piaćdziasiat krokaŭ, nam napiarejmy vychodzić stały kazach. Jon pytaje, što my tut šukajem, a kali daviedvajecca, što nam niama dzie spać, zaprašaje da siabie. «Dom, moj dom, — tłumačyć jon, — little, ale — moj! Chadziem, spać budzieš, kušać. Nie treba hrošaj».
Dom maje pamier 4ch6 mietraŭ i składajecca faktyčna z adnaho pakoja. Pieč pasiaredzinie farmalna adździalaje ad ahulnaj prastory zonu spalni, dzie stajać try łožki.U inšaj častcy — kamoda z televizaram, nievialiki stoł, šafa z posudam. Kala dźviarej visić rukamyjnik i brudny ručnik, la supraćlehłaj ściany — lažanka. Žonka hatuje viačeru, hareziać dzieci. Dziaciej čaćviora, starejšaj kala dziesiaci, małodšy jašče poŭzaje.
Haspadar pakazvaje nam dalejšy maršrut pa dziciačych konturnych mapach, vučyć kazachskim słovam. Viačerajem.
My dla hetaj siamji, mahčyma, pieršyja hości za kolki hod.
Na pieravale
Nastupnym rankam vybirajemsia za pasielišča, trymajemsia ŭkazanaha kirunku. Nam šencić: praź niekalki chvilin nas padbiraje mašyna i vyvozić na trasu. Trasa ŭ manholskich umovach — ščaście. Heta značyć, ty nie zhubiš kirunak i mašyna nie prajedzie dzieś zboku.
Pa hetaj šašy my tepajem niekalki hadzinaŭ, pierš čym nas nahaniaje ŭazik. Spyniajecca, choć i tak nabity pad zaviazku. Śpieradu siadziać try čałavieki, zzadu — jašče piać... Upieršyniu ŭ žyćci ja jedu ŭ bahažniku ŭazika. Na pieravale my musim vyjści: nam tradycyjna naleva, mašynie tradycyjna prosta.
Na pieravale viecier taki, što kožny krok dajecca ź ciažkaściu. Vusny zamiarzajuć, i ja padymaju šalik vyšej. Para asiadaje šerańniu na brovach. Na viejkach — kropielki lodu. Ja mirhaju, i viejki źmiarzajucca, davodzicca cierci vočy kułakami.
My idziom hadzinu, ale nivodnaj mašyny niama. Spyniacca nielha — zamierźniem. Chočacca vieryć, što chutka budzie choć jaki dom, dzie nas sahrejuć...
My ŭžo amal zdajomsia, kali čujem za śpinaj huk matora: źjaŭlajecca karavan z čatyroch trochtonnych chiondajčykaŭ. Nam nievierahodna šencić, mašyny iduć naŭprost da Ułan-Batara.
Bartavy dziońnik (praź niekalki dzion)
15.45 — učora nočču pasiarod pustelni prabili bak. Vakoł hudzie viecier, niemahčyma vyjści z kabiny: źniasie. Na bližejšyja 100 km — anivodnaha pasielišča, zapraŭka jašče dalej. Paliva vyciekła. Dziakuj Bohu, astatnija kiroŭcy zaŭvažyli, viarnulisia, dapamahli vypravić.
15.53 — pačynajecca śnieh. Darohu pieramiataje. Adčuvańnie — byccam jedziem pa abłokach. Pryhoža.
15.57 — viecier macnieje. Kiroŭca niervujecca, kaža — budzie biada.
16.04 — strašnaja zavieja, piaredniaja mašyna źnikaje z dalahladu. Źnižajem chutkaść da 20 km/h. Kiroŭca zabaraniaje mnie zdymać, pakazvaje na nieba — malisia, maŭlaŭ.
16.10 — z kabiny nie bačna ni sonca (choć na niebie — anivodnaha vobłaka), ni kraju darohi. Skidajem chutkaść da 10 km/h.
16.16 — raptoŭna — dźvie sustrečnyja mašyny na adlehłaści 15 m. Fary ślepiać, ledź paźbiahajem sutyknieńnia.
16.30 — raptoŭna buran ścichaje. Spyniajemsia, ščaślivyja, čyścim mašyny. Chutka budzie znoŭ, zapeŭnivajuć kiroŭcy.
Jedziem dalej.
17.01 — abapał darohi źjaŭlajucca piacimietrovyja śniehavyja «tarnada». Šareje, śniežnaja chusta znoŭ zaścić sonca.
17.50 — bušuje navalnica. Spynilisia, ja chacieŭ vyjści, ale dźviery vyrvała z ruk. Na ščaście, z zaviesaŭ nie sarvała, ale vykruciła tak, što jany pierastali začyniacca. Kiroŭca vyłajaŭ mianie. Dźviery zachłopnuŭ, ale zastałasia vialikaja ščylina...
18.35 — narešcie — vioska. Tut žyvuć svajaki majho kiroŭcy, budziem načavać u ich.
U jurcie
Narešcie hety varjacki dzień skončyŭsia. Ja zachodžu ŭ jurtu i ahladajusia. Heta pieršaja ŭtulnaja jurta, što ja sustrakaju, moža, tamu, što tut zaŭsiodna žyvuć, a nie zdajuć padarožnikam. Jana maje kala piaci mietraŭ u dyjamietry, pasiaredzinie — zienitnaje akno. Pad aknom mietaličnaja piečka. Na padłozie linoleum śvietła-draŭlanaha koleru, ścieny ababityja tkanym niabiosna-błakitnym jadvabam. Kala supraćlehłaj ad uvachoda ściany staić kanapa, nad joj — dyvanok i dva čorna-biełyja zdymki, pierad joj — nievysoki doŭhi stoł. Pa bakach łožki, volnaja prastora ścien zapoŭnienaja trumo i kamodami, nad łožkami — dyvany.
Usioj dalnabojščyckaj hurmoj (dzieviać čałaviek) my ŭvalvajemsia ŭ hetuju vyspu ŭtulnaści, rassadžvajemsia pa łožkach i zedlikach. Na sercy adrazu stanovicca ciopła i choraša.Piečka niahučna i ŭpeŭniena hudzie, dźvie śviečki na stale aśviatlajuć jurtu dryhotkim śviatłom. Dzieś tam pa-raniejšamu viecier, zavirucha, ale jany ŭžo nie strašnyja.
Na stale źjaŭlajecca trochlitrovy termas z harbataj. Maładaja haspadynia raźlivaje jaje pa pijałach, padaje spačatku staromu haspadaru, a potym i astatnim pa kole. Jaje maci hatuje łokšynu i varyć sup.
Paśla viačery vychodžu na vulicu astudzicca. Navalnica prycichła, i ja vyrašaju prabiehčysia da kraju vioski. Vulica maje 50 mietraŭ ušyrki i kala 500 udoŭžki, jana pracinaje viosku naskroź, pačynajučysia i skančajučysia ŭ biaźmiernaj śniežnaj prastory.
Za apošnim domam — biełaja biaskoncaść. Zdajecca, zrabi krok — i nikoli nie vierniešsia, sydzieš ź ludskoj pamiaci, tak i budzieš błukać u viečnaści.
Bieham viartajusia damoŭ, chavajusia ad vialikaha čornaha sabaki, jaki z brecham honicca za mnoj.
Čas spać. Stoł adsoŭvajuć, haspadynia ścielić na padłozie matracy. Ščylna, adzin da adnaho, uładkoŭvajemsia ŭ spalniki, a haspadynia sa śmiecham zavalvaje nas taŭščeznymi koŭdrami...
* * *
Manholski FM
Padčas usiaho padarožža kiroŭca mučyŭ mianie niejkaj sumieśsiu kitajskaj papsy, Muślima Mahamajeva i vajaŭničych napievaŭ Čynhiz-Chana. Kali davodziłasia adklučać fm-madulatar, kiroŭca śpiavaŭ sam. Voś try zapisy z radyjo, jakija dapamohuć skłaści ahulnaje ŭjaŭleńnie pra papularnuju manholskuju muzyku.
* * *
Kiziaku paškadavali
Na nastupny dzień pjany miascovy na lehkaviku čaplaje adnu z našych mašyn, na što moj kiroŭca adkazvaje adnaznačna: sprabuje adłamać ad lehkavika lusterka. Zaviazvajecca surjoznaja bojka, my raźnimajem. Tut zastavacca bolej nielha.
U bližejšym horadzie spyniacca taksama niebiaśpiečna: toj lehkavik tolki što abahnaŭ nas i pryjechaŭ siudy.U nas znoŭ niepaładki, ale mnie ŭžo ŭsio roŭna: ja mahu dumać tolki pra toje, jak nie pamierci ad choładu. U mašynie nie pracuje piečka, tempieratura značna nižejšaja za nul. Z maich dźviarej i akna padździmaje. Ja sprabuju skurčycca tak, kab abaranicca ad skraźniaku ź dźviarej i pry hetym nie pryciskacca da ledzianoj śpinki.
Časam pravalvajusia ŭ niapeŭny son, časam prosta siadžu i hladžu pierad saboj, namahajučysia minimizavać ruchi i ciepłaaddaču. A treciaj nočy my narešcie spyniajemsia. Nam z Romam vydzialajuć asobnuju jurtu. Haspadynia raspalvaje piečku, ale vidavočna škaduje paliva. Heta śmiešna, bo piečki tut topiać kiziakom, suchim hnojem. «Łajna paškadavała», — žartujem my z Romam, nie raspranajučysia, załazim u łožak i nakryvajemsia dvuma spalnikami.
Pa čutkach, zaŭtra ŭviečary my budziem va Ułan-Batary. Ciažka pavieryć, bo da jaho kiłamietraŭ siemsot.Tak ci inakš, za tydzień darohi my prajechali tysiaču kiłamietraŭ (toje, što zvyčajna možna pieraadoleć za dzień), pamianiali koły bolš za 20 razoŭ, prabili ŭ pustelni bak, złamali piečku, škło, pasažyrskija dźviery i pabilisia ź miascovymi. Ty-dzień my charčavalisia miasam i mukoj u roznych kambinacyjach. Ciažka ŭjavić, što čakaje napieradzie, ale na adnastajnaść žyćcia skardzicca niama jak.
Ja hłybiej nyraju pad spalnik, pryciskajusia da Romy i zasynaju.
* * *
- Manholija — vializnaja małanasielenaja kraina ŭ Azii. Zajmaje stepy i pustyni miž rasijskaj Sibirju i Kitajem. Paśla karotkaha pieryjadu impieryi Čynhizidaŭ kraina trapiła pad upłyvy Kitaja. U XX st. stała pratektaratam Savieckaha Sajuza. Paśla padzieńnia SSSR ułady Manholii ŭraŭnavažyli ŭpłyvy mahutnych susiedziaŭ ciesnymi suviaziami z ZŠA.
