U Homieli sustreć na vulicy ludziej, jakija b razmaŭlali na biełaruskaj movie, — składana. Dla taho, kab pačuć rodnuju movu — treba viedać miesca i čas, dzie mohuć źbiracca biełaruskamoŭnyja. Niamała ich u sacyjalnych sietkach i supołkach. Ale sabracca, kab atrymać asałodu ad «zvonkaha «dzie» i hustoha «čaho», ciažka.
Maryja Sidarenka znajšła adnadumcaŭ u internecie
Uzorna-pakazalnaja hrupa z sadka №160
Uzorna-pakazalnaja hrupa z sadka №160
Redaktar daŭ mnie zadańnie «napisać pra biełaruskamoŭnuju siamju». Šukała ja, šukała i na ŭvieś Homiel nie znajšła siamiej, kab maci, baćka, dzieci — usie razmaŭlali na rodnaj movie. Niama. Ci hetyja siemji syšli ŭ padpolle da lepšych časoŭ?
Jość takija siemji, dzie, naprykład, ź dziećmi razmaŭlajuć i na biełaruskaj, i na ruskaj movie. Jość takija, dzie baćka razmaŭlaje z synam pa-biełarusku, a maci — pa-rusku. A voś u «čystym vyhladzie» — na žal.
«Niema», «Niama»…
Niama ŭ Homieli škoł ź biełaruskaj movaj vykładańnia, jak i dziciačych sadkoŭ. Vyklučeńnie — «biełaruskija» kłasy ŭ himnazii №36 imia Ivana Mieleža, u jakoj «vychavaŭčy praces — na biełaruskaj movie», i dziciačy sadok №160 — z adnoj hrupaj, dzie dvaccać dzietak vychoŭvajuć na biełaruskaj movie.
Žycharka Homiela, siabar TBM Maryja Sidarenka sprabavała «realizavać svajo kanstytucyjnaje prava» i arhanizavać u sadku pa miescy žycharstva biełaruskamoŭnuju hrupu dla dziaciej, ale sutyknułasia z rašučaj admovaj zahadčycy.
«Heta niemahčyma!» — adrezała zahadčyca sadka i dadała, što pracavać niama kamu, a jašče i «vy tut ź biełaruskaj movaj».
Zahadčycy była prapanavana dapamoha ź mietadyčnaj i dydaktyčnaj litaraturaj, ale taja admoviłasia — maŭlaŭ, «usiaho chapaje».
Paratunak u internecie
Dla pošuku adnadumcaŭ maładaja maci stvaryła supołku ŭ sacyjalnaj sietcy «Biełaruskaja mova — mova maich dziaciej».
Ludzi da supołki dałučylisia — amal tysiača čałaviek. Ale biełaruskamoŭnaja hrupa ŭ sadku tak i nie była stvorana. Prosta ŭ hrupie abmieńvajucca cikavostkami, navinami, spasyłkami, dyskutujuć.
U asnoŭnym biełaruskamoŭnych možna sustreć tam, u virtualnym śviecie. Tam ža maładyja baćki rajać knihi-dyski, dzie nabyć-znajści-spampavać. «U Internecie dastatkova infarmacyi, sajtaŭ, słoŭnikaŭ, supołak dla biełaruskamoŭnych, šmat novaha i cikavaha źjaŭlajecca, u realnym žyćci inakš, ciažej», — ličyć Maryja Sidarenka.
Jana tym časam nabyvaje knihi dla svajho čatyrochhadovaha Uładzika ŭ Minsku, vučyć ź im vieršy na rodnaj movie, čytaje małomu «Mamu Mu» Jui Visłander, «Knižku Fierdy Muraša» Ondržeja Sekary, «Pacučok Felik padarožničaje» Aleny Masła, «Kazki, baječki, vieršyki» Aleha Starynčyka.
Uładzik havoryć i na ruskaj movie, i na biełaruskaj. Natchniona raskazvaje nam zimovyja vieršy pra toje, jak «pa sumiotach šybuje Dzied Maroz».
Knihi nie kupić
«Naohuł, nabyć knihi ci dyski dla dziaciej na biełaruskaj movie ŭ Homieli dosyć prablematyčna, usiu litaraturu ja viazu ź Minska, robiačy dva razy na hod «naloty» na staličnyja kniharni. Tam jašče možna niešta prydbać.
U stalicy i kursy moŭnyja, i mierapryjemstvy ładziacca na biełaruskaj movie, u Homieli hetaha nie chapaje. Nu, niekalki kancertaŭ. Śpiektakli «Dziady» i «Kot na łaŭrach» pa pjesie Ivana Štejniera my naviedali ŭ listapadzie.
Niejak praz TBM źbiralisia — śpiavali pad hitaru na rodnaj movie, majstarkłasy ładziacca pa narodnych tancach u filijale Vietkaŭskaha muzieja, pryjazdžaŭ «Stary Olsa», «Vuraj», inšyja. «Tałaka» ładzić štohod takija śviaty, jak Hukańnie viasny, Kupalle, Vadžeńnie i Pachavańnie strały, Kalady, šmat inšaha. U pryncypie, ź mierapryjemstvami dla darosłych nie tak užo i błaha», — pieraličyła naša surazmoŭca.
Dla dziaciej u Homieli naohuł, miakka kažučy, nie stvorana nijakaj «kulturna-biełaruskaj prastory».
«U minułym hodzie na ranišniku ŭ sadku Uładzik raskazvaŭ Dziedu Marozu vierš na biełaruskaj movie, u hetym hodzie nas papiaredzili, što jość scenar śviata, vieršy ŭsie pa scenary — na ruskaj movie, tamu nijakich biełaruskich vieršaŭ», — zaznačaje Maryja.
Na hety Novy hod Uładzik pryjšoŭ na ranišnik u dramatyčny teatr u vyšyvancy, čym vyklikaŭ ździŭlenyja pohlady.
Prablemu možna było b vyrašyć, kab Uładzik mieŭ adnahodkaŭ, baćki jakich taksama b imknulisia da vychavańnia dziaciej sapraŭdnymi biełarusami.
«Što, biełaruskamoŭnyja našy: z apazicyi, TBM, hramadskija aktyvisty, žurnalisty — nie majuć dziaciej?» — pytajemsia my.
Maryja śmiajecca dy žartam i ŭsurjoz dadaje: «Biełaruskamoŭnyja, jak praviła, šmat vučacca. Adukacyja ŭ ich nie na apošnim miescy. Mahistratury, aśpirantury… A potym časta źjazdžajuć. Nie da dziaciej. Adzin-dva maksimum».
Sama ž maładaja žančyna pracuje buchhałtarkaj, ale na pracy nie razmaŭlaje z kalehami na rodnaj movie. «Kaštarys, rachunak… Ad takich słoŭ maje kalehi ŭpali b u stan anabijozu. Ciažkavata heta prasoŭvać adnamu», — dzielicca surazmoŭca.
Jašče niekalki hadoŭ tamu jana sama i nie dumała pra biełaruskuju movu, pakul nie paznajomiłasia vypadkova ź siabrami TBM, jakija dapamahli joj vypravić pamyłki ŭ napisanaj dla vučoby pracy pa biełaruskaj movie. I tak ziernie biełaruščyny trapiła na spryjalnuju hlebu.
«Ja prosta ŭpieršyniu ŭbačyła «žyŭcom» ludziej, jakija razmaŭlajuć całkam na biełaruskaj movie. Ja ŭśviadomiła, što jany isnujuć, jany nie vymierli, jak mamanty. I heta natchniaje.
Adekvatny čałaviek musić viedać rodnuju movu, heta pakazalnik uzroŭniu raźvićcia čałavieka, jaho vychavanaści, intelihientnaści. Moj baćka, jon ź Viciebščyny, zaŭsiody z pavahaj staviŭsia da biełaruskaj movy, lubiŭ jaje, niešta i mnie pieradałosia. U pačatkovych kłasach u Homieli, u škole №30, ja vučyłasia na biełaruskaj movie — nichto nie byŭ suprać, usie ŭsprymali heta jak naležnaje! A potym usio heta skončyłasia — užo ŭ piatym kłasie vykładańnie ŭsich pradmietaŭ pačałosia na ruskaj movie, takaja situacyja i ciapier», — adznačaje Maryja.
Jana ličyć, što dla rašeńnia prablemy varta było b, kab dziaržava kłapaciłasia pra zachavańnie svajho, rodnaha — movy, kultury, i kab ludzi nie byli abyjakavymi.
«Treba ź dziaciej pačynać: dla ich arhanizoŭvać śviaty, imprezy, viasiołyja, paznavalnyja i cikavyja. Voś budu ŭsio-taki sprabavać niešta «prabić» u našym sadku», — kaža Maryja.
Sadok №160, dzie jość adna hrupa ź biełaruskaj movaj vychavańnia, znachodzicca na inšym kancy Homiela. Baćkam Uładzika pryjšłosia b bolš za hadzinu jechać-iści da sadka ranicaj, jašče hadzinu — ad sadka da pracy i stolki ž marnavać času na viartańnie dachaty viečaram. «Ščyra — nam vielmi niazručna było b vazić tudy štodzień Uładzika, jon časta chvareje, a jechać daloka, praz uvieś horad», — dadaje Maryja.
Sadok. Uzorna-pakazalnaja hrupa
U sadku №160, jaki mieścicca na ŭskrajku Homiela, u Savieckim rajonie, hrupa ź biełaruskaj movaj pracuje dva hady. Dvaccać dziaciej viesieła ščabiečuć, adkazvajučy na pytańni vychavalnicy pra nazvy zimovych miesiacaŭ. Potym, utvaryŭšy žyvy ciahničok, pravodziać ekskursiju pa hrupie, pakazvajučy «cyrulniu, kramu, dzie možna kupić chleb duchmiany», staranna choram čytajuć vieršyk «Chleb — śviatynia, chleb — bahaćcie, chleb u chacie — ščaście ŭ chacie!».
Z vychavalnicaj Aksanaj Haŭrylenka dzieci abmiarkoŭvać čyrvona-zialony ściah. «Dzieci, jakoha koleru ŭ nas na ściahu bolej — čyrvonaha ci zialonaha?» — «Čyrvonaha!» — «A čamu? A tamu, dzieci, što serca jakoje ŭ nas, u biełarusaŭ?» — «Dobraje!»
Aksana Siarhiejeŭna kaža, što pry stvareńni hrupy (pa inicyjatyvie adździeła adukacyi) nie ŭsie baćki byli «za». «50 na 50. Ale ciapier, ja vas upeŭnivaju, usie baćki zadavoleny!
Dzieci prychodziać dachaty i vučać baćkoŭ, jak pravilna havaryć. Niekatoryja darosłyja nie razumiejuć i potym u mianie pytajucca — što heta za biełyja vałokny ci inšyja słovy. Ja sama raniej błaha viedała rodnuju movu, a zaraz vučusia — razam ź dziećmi. Mnie rodnaja mova padabajecca, kali ja pačała lepš jaje razumieć, viedać, vielmi cikavyja vieršy, zahadki, hulni, tradycyi. Voś my niejak abjadnali ŭsie kalandarnyja śviaty — Vialikdzień, Kupalle, Kalady, zrabili takoje śviata — hadavoje koła, było vielmi cikava i dzieciam, i darosłym. Naša kultura, tradycyi — nievyčerpnaja krynica», — upeŭnivaje vychavalnica.
Jana škaduje, što mała dydaktyčnaha, mietadyčnaha materyjału pa zaniatkach na rodnaj movie.
«Chaciełasia b bolš mieć dapamožnikaŭ dla raźvićcia maŭleńnia, naprykład. Ale niešta sami šukajem, nabyvajem, robim», — kaža vychavalnica.
Namieśnica zahadčycy sadka Ludmiła Majorava zaznačaje, što sadok — heta «placoŭka dla Instytuta ŭdaskanaleńnia nastaŭnikaŭ», i tut časta prachodziać pakazalnyja mierapryjemstvy.
Naohuł, sadok №160 ad svajho stvareńnia ŭ 1995 hodzie mieŭ napramak biełarusizacyi. Ale potym heta ŭsio skasavali, jak i škoły ź biełaruskaj movaj navučańnia. Ciapier biełarusizacyja — heta adna hrupa, dvaccać dzietak. «My b i druhuju hrupu mahli adkryć, kab była patreba, kab baćki žadali hetaha», — prapanuje Ludmiła Leanidaŭna.
Jana, jak i zahadčyca sadka Taćciana Maskoŭkina, pracuje tut ad adkryćcia daškolnaj ustanovy. Dziakujučy ich namahańniam, u sadku była stvorana «Biełaruskaja chatka» z vyšyvankami, kałaŭrotami, stupami, draŭlanaj kałyskaj, padviešanaj pad stol, žornami, sałamianymi lalkami, partretami Janki Kupały i Jakuba Kołasa. Zahadčyca kaža, što dzieci z zadavalnieńniem zajmajucca ŭ takim interjery. «Dla nas ža heta zvykła — vyšyvanki, abrusy, kałyska, a haradskim dzieciam usio heta tak u navinu!» — dadaje zahadčyca.
Biełaruskaja himnazija z ruskaj movaj navučańnia
«Biełaruskaj» ličycca ŭ Homieli himnazija №36 imia Ivana Mieleža. Tut vučacca 454 vučni. (Pa prajekcie ŭ himnazii mahli b vučycca bolš za paŭtary tysiačy.) Himnazija raźmieščana ŭ Savieckim rajonie, u spalnym mikrarajonie.
Pa sutnaści, tut navat u «biełaruskich» kłasach takija pradmiety, jak matematyka, fizika, chimija, bijałohija dy inšyja, vykładajuć na ruskaj movie. Na rodnaj movie — sama mova i historyja Biełarusi. Taksama na biełaruskaj arhanizavany «vychavaŭčy praces». Što heta značyć? Usie kalandarnyja mierapryjemstvy (dziaržaŭnyja, narodnyja śviaty), śviatkavańnie jubilejaŭ biełaruskich paetaŭ i piśmieńnikaŭ prachodziać na biełaruskaj movie. Taksama na rodnaj movie viaducca kłasnyja žurnały i dakumientacyja, prachodziać narady, uračystaści, Mieležaŭskija čytańni.
U himnazii pracuje bard Valžyna Ciareščanka, vykładaje biełaruskuju movu, a taksama kiruje ŭzornym ansamblem «Amiałuški». Zaniatki ŭ kalektyvie prachodziać na biełaruskaj movie, taki ž padbirajecca i repiertuar.
VNU: sistema kiravańnia hazavaj błokavaj harełki pa-biełarusku
Niadaŭna rozhałas u ŚMI nabyła abarona dypłoma pa-biełarusku ŭ Homielskim politechničnym univiersitecie imia Suchoha. Heta była pieršaja ŭ hetaj VNU za apošnija 10 hadoŭ dypłomnaja rabota na rodnaj movie. Zavočnik Andrej Hrabiančuk z dapamohaj svajho navukovaha kiraŭnika, zahadčyka kafiedry «Pramysłovaja elektronika» Juryja Kryšniova raspracavaŭ sistemu kiravańnia hazavaj błokavaj harełki dla katłaahrehata. Prajekt byŭ acenieny na 10 bałaŭ.
Kolki hod tamu abaraniaŭ dypłom pa-biełarusku ŭ Biełaruskim dziaržaŭnym univiersitecie transpartu i namieśnik staršyni abłasnoha TBM Jaŭhien Jakavienka.
Tym časam, u Mazyrskim piedahahičnym univiersitecie nie mohuć nabrać hrupu studentaŭ pa śpiecyjalnaści «biełaruskaja mova i litaratura».
Vosieńniu ŭniviersitet padvioŭ vyniki pastupleńnia: z zapłanavanych 400 čałaviek na biudžetnyja adździaleńni stacyjanara niedabor skłaŭ 110 čałaviek. Niezapatrabavanymi akazalisia fiłałahičnyja śpiecyjalnaści. Asabliva «biełaruskaja mova i litaratura». Raźličvajučy zrabić śpiecyjalnaść «biełaruskaja mova i litaratura» bolš pryvablivaj, dadali da jaje anhielskuju movu, ale i heta nie dapamahło: nivodnaj zajavy na 2013—2014 hod.
U Mazyrskim univiersitecie biełaruskuju movu i litaraturu z dadatkam «niamieckaja mova» vyvučajuć tolki šeść čałaviek.
I heta ŭličvajučy toj fakt, što na asobnyja śpiecyjalnaści ŭ apošni čas univiersitet pravodzić cykličny nabor, to bok praz hod.
Chto ž choča iści ŭ nastaŭniki, kali heta najmienš apłačvanaja prafiesija ciapier?
Pakul mova trymajecca na takich vołatach duchu, jak Kryšnioŭ, Ciareščanka, Jakavienka, Sidarenka. I ciaha da movy jość — internet tamu śviedčańnie. Ale kab mova vyrvałasia ź internetu na vulicy, patrebnaja dziaržaŭnaja vola.
