26 lipienia 1984 hoda, kala 16 hadzin, z akna apošniaha paviercha hałoŭnaha korpusa BDU vykinuŭsia były student fiłasofskaha adździaleńnia histfaka Aleh Małaščuk. Heta samahubstva amal nichto nie zaŭvažyŭ.
Adnakurśniki Małaščuka na toj momant ŭžo skončyli ŭniviersitet, inšyja studenty byli na vakacyjach, vykładčyki — u adpačynkach. A rektarat pastaraŭsia nie nadavać spravie rozhałasu, što nie dziŭna.
Usio pačałosia ŭ krasaviku 1981 hoda. Uzhadvaje Viktar Łamaka, tady student II kursu: «Adnojčy Anatol Ahapiejevič Kruhłoŭ vioŭ sieminar pa navukovym ateiźmie, i ja ŭ jaho niešta spytaŭ. Ale zamiest adkazu pačuŭ: «Łamaka, ty durak ili pritvoriaješsia?» My vyjšli na pierapynak. I našy dziaŭčaty pačali aburacca: «Što heta jon sabie dazvalaje?!» Nu, i pajšło, stali ŭzhadvać, chto z vykładčykaŭ maje jakija chiby».
Nieŭzabavie ŭtvaryłasia hrupa pa napisańni kalektyŭnaha zvarotu, u jakim byli b pieraličanyja ŭsie kryŭdy i pažadańni studentaŭ. Da składańnia zvarotu dałučylisia muž druhakurśnicy Iny Vojckaj student IV kursu Valery Załatar dy jaho siabry. Zvarot pisali ŭ Kryžoŭcy, dzie žyli Ina i Valery. U pracesie ŭdzielničali jašče i studentki II kursu Iryna Nikicina i Halina Kvasinovič.
Na žal, tekst kalektyŭnaha zvarotu stračany, tamu poŭny śpis patrabavańniaŭ niemahčyma adnavić. Archiŭnyja dakumienty (pratakoły partyjnych i kamsamolskich schodaŭ) kažuć pra dva hałoŭnyja patrabavańni: volnaje naviedvańnie zaniatkaŭ i stvareńnie kamiteta studenckaha kantrolu za navučalnym pracesam. Ale ahulnaja kolkaść punktaŭ nabližałasia da tuzina.
Studenty prasili zamianić niekatorych vykładčykaŭ; raźvieści ŭ časie śpieckursy pa fiłasofii i sacyjałohii, kab mieć mahčymaść naviedvać dadatkova śpieckursy nie svajho profilu; skaracić kolkaść hadzin na historyju KPSS i pavialičyć na fiłasofskija dyscypliny. Turbavali studentaŭ i bytavyja prablemy: niekatoryja zaniatki prachodzili ŭ aŭdytoryi pad spartzałaj, i šum nie davaŭ skancentravacca; hrafik zaniatkaŭ u druhuju źmienu byŭ niazručny.
Podpisy pad zvarotam źbiralisia paśla arhanizavanych samimi studentami pazačarhovych kamsamolskich schodaŭ. Uzhadvaje tahačasny čaćvierakurśnik Leanid Śviardłoŭ: «Ja zašioł v auditoriju. Sidit narod. Hovoriat, sobranije. I, po-mojemu, Vitia Šichutin hovorit, čto vot tut studienty-vtorokurśniki priedłahajut takoje dieło. Pročitał. Ja tohda vpiervyje uvidieł tiekst etoho «Obraŝienija…». Ja podpisał, pieriedał dalšie. Ludi podpisyvali, osobo nie zamoračivajaś, poskolku nie vidieli v etom kramoły».
Hety schod na IV kursie prajšoŭ 18 krasavika 1981 hoda. Data zachavałasia ŭ dziońniku Taćciany Bujko, tady kamsorha kursa, jakaja sklikała schod pa prośbie stvaralnikaŭ dakumienta. Anałahičny schod na II kursie prajšoŭ raniej (13 krasavika), na III kursie — paźniej.
Naturalna, pra zbor podpisaŭ stała viadoma i ŭ dekanacie, i ŭ partyjnych orhanach, i ŭ KDB. Ale nichto reahavać nie śpiašaŭsia. Nabližaŭsia Dzień fiłosafa. Karnyja orhany čakali, što studenty adkoluć niešta takoje, za što ich možna budzie ŭzorna pakarać, a zaadno i zvarot uzhadać.
U 1981 hodzie Dzień fiłosafa adznačali 23 krasavika. Dzień adznačaŭsia «kapuśnikam», a taksama ścianoj studakratyi. Na piatym paviersie hałoŭnaha korpusa BDU, dzie byŭ dekanat histfaka, vyviešvalisia vializnyja arkušy papiery, na jakich kožny student tearetyčna moh napisać toje, što choča.
U toj dzień zdaryŭsia hałalod, mnohija studenty nie dajechali ŭ čas, i pastanoŭka sarvałasia. Najbolš ryzykoŭnyja žarty nie prahučali.
Zatoje na kafiedry marksiscka-leninskaj fiłasofii humanitarnych fakultetaŭ źnikli žurnały naviedvańnia. Adnačasova ŭ hałoŭnym korpusie niechta źniaŭ raskład zaniatkaŭ fiłasofskaha adździaleńnia. I ŭsia hrupa II kursa fiłasofskaha adździaleńnia nie pryjšła na zaniatki. Pačali šukać vinavataha — i znajšli.
6 traŭnia 1981 hoda na pasiadžeńni kamiteta kamsamoła histfaka viadomaha žartaŭnika, studenta II kursa Alaksandra Žaŭniaroviča vyklučyli z kamsamoła za toje, što nibyta jon źniaŭ raskład zaniatkaŭ fiłasofskaha adździaleńnia i skraŭ žurnały ŭliku naviedvańnia.
Potym jaho pad pahrozaj vyklučeńnia z univiersiteta prymusili napisać dakładnuju na studenta IV kursa adździaleńnia fiłasofii Leanida Śviardłova, nibyta žurnały i raskład zaniatkaŭ jany schavali razam. Za heta vyklučeńnie z kamsamoła Žaŭniaroviču zamianili na strohuju vymovu z zaniasieńniem va ŭlikovuju kartku.
Da dakładnoj Žaŭniaroviča dałučyli jašče paru dakładnych na Śviardłova aŭtarstva inšych studentaŭ, i 13 traŭnia pastanavili vyklučyć Śviardłova z kamsamoła.
Pratakoł histfakaŭskaha kamsamolskaha pasiedžańnia ad 6 traŭnia ŭ dalejšym źniknie z archiva kamsamoła BDU (zamiest jaho ŭźniknie inšy pratakoł — ad 13 traŭnia, pad tym samym numaram — 14), ale jaho kopija zastaniecca nieabačliva pakinutaj u piersanalnaj spravie Śviardłova ŭ abkamie kamsamoła.
Uzhadali i kalektyŭny zvarot (tekst jakoha studenty pieradali nadziejnaj vykładčycy): za ŭdzieł u jaho składańni z kamsamoła vyklučyli studentku II kursa Inu Vojckuju, niekalkim inšym druhakurśnikam dali strohija vymovy z zaniasieńniem va ŭlikovuju kartku. Pa adździaleńni fiłasofii prajšoŭ šerah kamsamolskich i partyjnych schodaŭ z šalmavańniem jak samoj idei pisać zvaroty, tak i kankretnych patrabavańniaŭ studentaŭ. Z mnohimi studentami pravodzili indyvidualnyja hutarki kamsamolskija važaki, vykładčyki, pradstaŭniki dekanata i navat «ludzi z orhanaŭ». Niekatorych sprabavali zapałochać praz baćkoŭ.
Vyklučeńnie z kamsamoła aŭtamatyčna ciahnuła za saboj vyklučeńnie z univiersiteta. Tamu łahična, što Leanid Śviardłoŭ i Ina Vojckaja pasprabavali jaho abskardzić.
Situacyja Vojckaj była abciažarana šmatlikimi prahułami zaniatkaŭ i akademičnaj zapazyčanaściu, a voś Śviardłoŭ byŭ vydatnikam. Jaho padtrymali adnahrupniki i, u vyniku Leanid damohsia (na ŭzroŭni CK ŁKSMB!) zamieny vyklučeńnia na «strohuju vymovu z zaniasieńniem» i zdoleŭ skončyć univiersitet.
Byli vyklučany z univiersiteta jašče dvoje studentaŭ — druhakurśnik Aleh Małaščuk i čaćvierakurśnik Valery Załatar.
Małaščuk byŭ vyklikany ŭ KDB. Nieviadoma, pra što ź im tam razmaŭlali, ale paśla hetaj hutarki jon sam pajšoŭ zapisvacca ŭ vojska. Jaho ŭsio adno vyklučyli — zadnim čysłom. Valeryj Załatar sprabavaŭ pieravieścisia na zavočnaje adździaleńnie, i jaho nibyta pieraviali, ale zatym adrazu vyklučyli.
Bolšaść z tych, chto padpisaŭ list, była ščyrymi kamsamolcami, adkul ža takaja reakcyja? Uspaminaje Uładzimir Kazłoŭski, na toj čas studenta I kursa adździaleńnia historyi:
«O tiech sobytijach hovorili očień mało. Słyšał, čto rassmatrivali dieło na zasiedanii komitieta komsomoła po povodu kakoho-to piśma. Napisali piśmo v poddieržku «Solidarnosti». Eto piśmo čieriez kakoho-to polskoho studienta pytaliś pieriesłať, a ono okazałoś v rukach KHB. I načaliś priesśledovanija. Vot to, čto ja słyšał…»
Nahadaju, heta byŭ 1981 hod, u Polščy prafsajuz «Salidarnaść» i niezaležnyja studenckija sajuzy dziejničali napaŭlehalna. KDB vielmi niervova reahavaŭ na lubyja viestki pra padobnyja nastroi ŭnutry SSSR.
KDB užo naziraŭ raniej za Valeryjem Załatarom, vyklikaŭ u adździeł kadraŭ dla tłumačeńniaŭ pra «sumnieŭnyja suviazi». «Ja vsiehda był antikommunistom, antisovietčikom. My s Innoj słušali zapadnyje «hołosa», my znali o Sołžienicynie, o Sacharovie. S mojej storony było priedłožienije, suŝiestvienno uhłublavšieje sodieržanije obraŝienija. Hovoriu: «Inna, napiši, čto my sozdadim Komitiet studienčieskoho kontrola dla nabludienija za učiebnym prociessom čtoby minimizirovať vmiešatielstvo oficialnoj idieołohii v obučienije», — uzhadvaje Valeryj Załatar.
Pakolki ŭ Polščy ŭ hety čas byŭ papularny łozunh: «Nie padpalvajcie kamitety — stvarajcie kamitety!», patrabavańnie studentaŭ stvaryć kamitet mahło ŭsprymacca načalstvam jak revalucyjnaje.
Ale vierniemsia da Aleha Małaščuka. Aleś Kamocki, adnakurśnik i siabar Aleha, uspaminaje: «Charošy chłopiec byŭ, ź ideałami… Načytany taki, z žyvym rozumam. Jon byŭ dyjalektyčny, i moh na hruntach niejkich roznych viedaŭ vyvodzić novyja svaje. Tvorčy byŭ, i vielmi hetym byŭ cikavy, i vielmi niečakanyja moh rabić vysnovy z taho, što my razam čuli ci razam bačyli. Ale jamu nie było dzie prymianicca. Troški nie ŭ svoj čas, vyskačyŭ sa svaimi ideałami. I ab heta jon i raźbiŭsia».
Zhadvaje Iryna Nikicina: «On sovieršienno nie był prisposoblen dla armii. Takoj malčik iz intiellihientskoj siemji, rafinirovannyj, s čuvstvom jumora. I, naviernoje, jemu było očień tiažieło». Tamu zdaryłasia tak, što 22 sakavika 1982 hoda Aleh Małaščuk byŭ asudžany vajennym trybunałam vajskovaj častki 55454 za «voinskaje złačynstva, praduhledžanaje artykułam 235a Kryminalnaha kodeksa BSSR».
«U nieho była nieudačnaja popytka dieziertirovať, jeho słovili v Moskvie i vozvratili užie v diściplinarnyj batalon v Masiukovŝinie. Kohda on sidieł v disbatie, my s Innoj nieodnokratno prijezžali k niemu, privozili sihariety i vsio ostalnoje», — dadaje Valeryj Załatar.
Paśla demabilizacyi Aleh uładkavaŭsia na Brescki dyvanovy kambinat, atrymaŭ tam stanoŭčuju charaktarystyku, i ź joj pasprabavaŭ letam 1984 hoda ŭznavicca na fiłasofskim adździaleńni. Ale spačatku dekan histfaka Iraida Caruk, a potym prarektar Piatrajeŭ admovili chłopcu. Niekalki dzion jon dumaŭ. A potym zaprasiŭ svaich siabroŭ pryjści ŭ 16 hadzin 26 lipienia na płošču Lenina da hałoŭnaha korpusa BDU.
Siabry nie zmahli pryjechać. I heta źbierahło im niervy i, musić, hady žyćcia. «V dień samoubijstva Małaŝuk prodołžitielnoje vriemia nachodiłsia v kabinietie №604 hłavnoho korpusa BHU, hdie čitał podšivku litieraturnoj haziety, zatiem v auditorii №609 na podokońnikie akkuratno słožił pułovier, časy, sihariety, śpički, nosovoj płatok, raźmiennuju monietu stołbikom i v sosiedniej auditorii №611 miełom na učieničieskoj doskie ostavił priedśmiertnuju nadpiś na biełorusskom jazykie, v kotoroj poproŝałsia s lud́mi i požiełał im sčasťja. V karmanie briuk on ostavił zapisku s prośboj soobŝiť roditielam o słučivšiemsia v h. Kobrin, ukazał adries i tielefon».
Baćki Aleha patrabavali zavieści kryminalnuju spravu pa faktu jaho śmierci. Im admovili: pravierka, praviedzienaja prakuraturaj Maskoŭskaha rajona, pakazała, što, maŭlaŭ, nichto jaho da samahubstva nie davodziŭ.
Raspoviedy i čutki pra kalektyŭny zvarot i samahubstva jašče niekalki hod błukali pa kalidorach histfaka. Samazabojstva Aleha Małaščuka zhadvajecca ŭ apublikavanych dziońnikavych zapisach Michała Dubianieckaha, a ŭsia sprava z kalektyŭnym zvarotam studentaŭ-fiłosafaŭ — u natatcy, napisanaj Iharam Babkovym dla daviednika «Demakratyčnaja apazycyja Biełarusi: 1956–1991. Persanažy i kantekst».
* * *
Mahčyma, chtości z našych čytačoŭ maje što raskazać pra hetu historyju. Budziem udziačnyja za lubyja padrabiaznaści.
