Fota Anatola Kleščuka.
U słoŭnikach čytajem takoje: nacyjanalny nihilizm — heta «zanižanaja acenka svajho etnasu, adsutnaść viery ŭ pierśpiektyvy jaho budučyni. Sychodzicca z moŭnym nihilizmam, nieachvotaju havaryć na svajoj etničnaj movie i vučyć hetaj movie svaich dziaciej».
Možna mnoha čaho dabaŭlać, možna pryvodzić mnoha prykładaŭ ź ciapierašniaj i kolišniaj historyi. Ale zaraz na heta nie chopić času. Skažu tolki pra sioje-toje.
Po-pieršaje,treba adrazu adznačyć, što jość nacyjanał-nihilisty pasiŭnyja i nacyjanał-nihilisty aktyŭnyja.
Adnoj z asnoŭnych prykmiet nacyi ci etnasu źjaŭlajecca mova. Tamu kali ŭ miescach kampaktnaha pražyvańnia vialiki pracent ludziej peŭnaha etnasu nie pryznaje movu svajho etnasu za rodnuju, tam jaŭnaja prykmieta adčuvalnaha nacnihilizmu. Usich tych ludziej my nie možam nazvać nacnihilistami, bo dla mnohich ź ich jość apraŭdalnyja pryčyny taho, što ŭ ich rodnaja mova inšaha etnasu. Ale dla mnohich ź ich heta znak taho, što ich apanavała takaja chvaroba, jak nacnihilizm.
Pryvodžu danyja pierapisu nasielnictva za 1989 h. Pracent pradstaŭnikoŭ asnoŭnych nacyj respublik SSSR, jakija ŭ svaich respublikach nie pryznali movu svajoj nacyi rodnaj: ruskija ŭ RSFSR — 0,05%, hruziny ŭ Hruzii — 0,27%, armianie ŭ Armienii — 0,35%, litoŭcy ŭ Litvie — 0,41%, kirhizy ŭ Kirhizii — 0,46%, tadžyki ŭ Tadžykistanie — 0,75%, turkmieny ŭ Turkmienii — 0,76%, azierbajdžancy ŭ Azierbajdžanie — 0,88%, estoncy ŭ Estonii — 1,06%, uźbieki va Uźbiekistanie — 1,32%, kazachi ŭ Kazachstanie — 1,42 %, łatyšy v Łatvii — 2,63%, małdavanie ŭ Małdovie — 4,58%, ukraincy va Ukrainie — 12,3%, biełarusy ŭ Biełarusi — 19,8%.
Słovy tut lišnija. Biełaruś z Ukrainaj na ahulnym fonie vydzialajucca admysłova. Ale ŭ Biełarusi i na Ukrainie nie ŭsiudy adnolkava.
Pa-pieršaje, adroźnivajecca vioska i horad. U vioskach, jak i na ŭsim śviecie, absalutna panavała móva svajhó etnasu. Pierapis 1970 h.: u Biełarusi nie pryznali biełaruskuju movu rodnaj 9,85% biełarusaŭ (u vioskach 1,18%, u haradach 24,54%), va Ukrainie nie pryznali rodnaj movaj ukrainskuju 8,58% ukraincaŭ (u vioskach 1,31%, u haradach 17,17%).
Na Ukrainie jašče było pa-roznamu ŭ roznych haradach. Tak, u 1970 h. ukraincy nie pryznali ukrainskuju movu rodnaj: u haradach Kiravahradskaj vobłaści 4,41%, u haradach Mikałajeŭskaj vobłaści 26,74%.
Na Paleśsi da nacnihilizmu ŭ starynu adnosilisia niehatyŭna. Dyj nie tolki na Paleśsi. Kali čałaviek nie havoryć movaj svajho etnasu ci mikraetnasu z svaimi maci i baćkam, dyk heta ličyłasia takim ža, jak zabić čałavieka, ahrabić, abakraści ci štości padobnaje.
Ź niekim inšym dy jašče ŭ horadzie, dyk možna pa-usiakamu havaryć. A z baćkam, z maci, dy jašče z radnioju, z susiedami, — dyk nie. I kaliści taksama movu prychodziłasia baranić.
Jak ludziej paprakali, čamu jany nie pierachodziać na prestyžnuju movu, dyk u Drahičynskim rajonie im adkazvali: «A čy my v Boha tyla vkrały?!»
Adnym słovam tak: jak by jakija ludzi ŭkrali ŭ Boha cialo, dyk jany mieli b prava havaryć movaj rasiejskaj, polskaj, niamieckaj, kitajskaj i ŭsiakaj inšaj. Ale movaj ci havorkaj svajho etnasu havaryć užo nie mieli b prava.
A voś u vioscy Młynok Žytkavickaha rajona Homielskaj vobłaści kazali tak: «A ci my ŭ Boha cialo źjeli?!»
Heta ŭsio abarona prava havaryć movaj svajho etnasu.
A jašče ja pačuŭ u 1958 h. u Minsku takuju prykazku: «Paviesiła łapci na śviatłafor».
Heta pra dziaŭčynu ci maładzicu, jakaja pryjechała ź vioski ŭ Minsk, pražyła tut niekalki dzion i za hetyja dni zusim «zabyłasia» biełaruskuju movu.
Raskažu voś pra što. Pieršy raz ja pryjechaŭ u Minsk u 1958 hodzie. Čym tady Minsk mianie ździviŭ?
Ździviŭ mianie tym, čaho ja nie čakaŭ. A što ja čakaŭ? Ja čakaŭ toje, što ja čuŭ pra Minsk i centralna-uschodniuju Biełaruś, pra jaje harady.
Ja ličyŭ, što panuje ŭ Minsku rasiejskaja mova. A što ja ŭbačyŭ? Ja ŭbačyŭ, što ŭ Minsku panuje biełaruščyna. Niedzie tak pracentaŭ 75 žycharoŭ Minska ŭ 1958 h. havaryła na moŭnaj sistemie, asnova jakoj była biełaruskaja. Asabliva fanietyka i sintaksis. Nie, heta nie była vykštalconaja mova, heta nie była mova biełaruskaha teatra. U joj było niamała rasiejskich słoŭ. Ale biełaruskaja asnova u joj była jaŭnaja. Praŭda, užo tyja dzieci, jakija prajšli dziciačyja sadki, havaryli pa-rasiejsku.
Žyŭ ja tady ŭ Bieraściejskaj vobłaści. Čas ad času naviedvaŭ horad Bieraście. U Bieraści tady tubylnickaj zachodniepaleskaj havorkaj vałodała prykładna treciaja častka nasielnictva. Byvała, idzieš vulicaj Bieraścia i praź niekalki krokaŭ čuješ zachodniepaleskuju havorku. Dyk voś, na kaniec 1950-ch hadoŭ pracent ludziej, jakija vałodali miascovaj tubylnickaj havorkaj dla horada Bieraścia ja vyznačyŭ u 33%, a dla horada Minska — u 75 %.
Pieršy raz ja byŭ u Minsku ŭ 1958 h. A ŭ 1959 h. byŭ praviedzieny Usiesajuzny pierapis nasielnictva. Dyk voś jakija dadzienyja hetaha pierapisu pa horadzie Minsku: biełarusaŭ 324.875 čałaviek (63,8%), ź ich adznačana biełaruskaja mova rodnaj u 243.869 čałaviek (75,1% ad usich biełarusaŭ Minska), ruskaja mova — 80.906 (24,9%), inšyja movy — 100 čał. (0,03%).
Jak bačym, roźnica nie małaja pamiž majoj acenkaj i dadzienymi pierapisu. U čym pryčyna? Svajoj acenki ja nie mahu mianiać, bo heta maja acenka. Jak ja niešta budu mianiać, dyk heta ŭžo nie maja acenka. A voś nakont pierapisu. Ja nie adno dziesiacihodździe pražyŭ u Minsku i mnoha nasłuchaŭsia pra falšy, jakija tvaryli ŭ Minsku pry pierapisach. Nazavu niekatoryja ź ich.
Zaŭvažu, što siarod pierapisčykaŭ byvaje niamała aktyŭnych nacnihilistaŭ.
1.Zachodzić pierapisčyk u chatu. Apytvaje. Tam, dzie rodnaja mova, piša ałoŭkam. Vychodzić z kvatery, napisanaje ałoŭkam ściraje gumkaj i rodnaj movaj piša ruskuju movu.
2. Zachodzić pierapisčyk u chatu. Apytvaje. Pra rodnuju movu nie pytaje. Vychodzić z kvatery, rodnaj movaj zapisvaje ruskuju movu.
3. Zachodzić pierapisčyk u chatu. Pytaje pra rodnuju movu. Jamu haspadynia adkazvaje: «Maja takaja rodnaja mova, jak ja havaru. Vy ž čujecie». Pierapisčyk až padskakvaje z radaści: jamu ž dazvolili zapisać tak, jak jon choča. Rodnaj movaj zapisvaje ruskuju movu.
4. Zachodzi pierapisčyk u chatu. Pytaje pra rodnuju movu. Jamu haspadar adkazvaje: «Biełaruskaja». Pierapisčyk piarečyć: «Jak heta tak «biełaruskaja», ja ž čuju, što vy dobra havorycie pa-rusku!»
5. A moža čałaviek havaryć na takoj moŭnaj sistemie, u jakoj pieravažaje biełaruski kampanient, ale pry pierapisie sam nazavie rodnaj movaj ruskuju movu. Bo za biełaruskuju movu jon ličyć tolki taki varyjant biełaruskaj movy, jaki čuvać u biełaruskich teatrach, u radyjo, na telebačańni.
Dyk voś, u Minsku na 1959 h. pracentaŭ 15 nabiarecca takich «ruskamoŭnych», jakija pryviedzieny ŭ papiarednich punktach.
U 1959 h. pa pierapisie siarod biełarusaŭ, jakija žyli tady ŭ Biełarusi, u 93,18% rodnaj movaj zapisana biełaruskaja, u 6,77% — ruskaja, u 0,06% — inšyja movy. Ale kali ŭličyć, što pry pierapisu 1959 h. byli falsifikacyi, pra jakija tolki što havaryłasia, dyk na ich na ŭsiu Biełaruś pojdzie pracentaŭ dva.
A jašče z kanca 1940-ch hadoŭ u haradach i miastečkach Biełarusi arhanizavana mnoha dziciačych sadkoŭ. A bolšaja častka dziaciej, jakija prajšli hetyja dziciačyja sadki, zrusifikavana.
Dyk na 1950 h. pracent ruskamoŭnych biełarusaŭ treba skaracić jašče pracentaŭ na dva.
U takim vypadku ŭ 1950 h. siarod etničnych biełarusaŭ, jakija žyli ŭ Biełarusi, biełaruskamoŭnyja składali pryblizna 97%, a ruskamoŭnyja biełarusy 3%.
Heta značyć, na toj čas biełarusy, jakija nie pryznavali biełaruskuju movu rodnaj, składali 3% ad usich biełarusaŭ, jakija žyli ŭ Biełarusi, a heta tolki trošački bolš, čym u inšych vialikich narodaŭ Jeŭropy i SSSR. A heta ŭsio značyć, što ŭ 1950 hodzie nie było i movy pro biełaruski nacnihilizm. Takoj chvarobaj biełarusy tady jašče nie chvareli.
Pravilniej było b skazać, što nacnihilizm byŭ, ale vielmi słabieńki. U pryvatnaści, u niekatorych bujnych haradach jašče da revalucyi značnaja kolkaść biełarusaŭ užo nie ŭžyvała biełaruskuju movu.
U 1958 hodzie, jak ja pryjechaŭ u Minsk, dyk spyniŭsia ŭ svaich ziemlakoŭ na Aŭtazavodzie. I jašče havaryli mnoha voś pra što. Haspadary addavali svaju dačku ŭ škołu. I voś jany nie mahli vyrašyć, u jakuju škołu addać dziaŭčynku: u ruskuju ci ŭ biełaruskuju. Tady jak chto ŭ Minsku chacieŭ addać dzicia ŭ biełaruskuju škołu, dyk nijakaj prablemy nie isnavała. Biełaruskija škoły byli pa ŭsim horadzie. I napaŭnialnaść u ich była narmalnaj. Praŭda, va ŭsim Minsku ruskich škoł było bolej, čym biełaruskich. Addali dziaŭčynku ŭsio ž u ruskuju škołu. Čamu? Ruskaja škoła była namnoha bližejšaj, čym biełaruskaja.
Troški skažu pra čysty ruski jazyk.
Kali spytać žychara Minskaj vobłaści, jakaja hałoŭnaja mova horada Minska, dyk jon skaža — «čysty ruski jazyk». I kali spytać žycharoŭ paŭdniovaj, paleskaj častki Bieraściejskaj vobłaści: jakaja samaja hałoŭnaja mova ŭ horadzie Bieraści? Adkažuć: «čysty ruski jazyk». Ale jość i inšyja dumki. Jak, naprykład, usprymajuć «čysty ruski jazyk» horada Minska žychary paleskaj častki Bieraściejskaj vobłaści?
Sprava była ŭ 1960-tyja hady. Drahičynski rajon. Maja dvajuradnaja siastra addała syna ŭ Minsk u mastackuju škołu. U svajoj škole doma jon pavinien byŭ pajści ŭ čaćviorty kłas.
Chłopiec pravučyŭsia ŭ Minsku vučebny hod, na letnija kanikuły pryjechaŭ da baćkoŭ. I havaryŭ tym «čystym ruskim jazykom», jaki byŭ tady movaj elity ŭ Minsku. Siastra zaprasiła mianie i majho baćku ŭ hości. I voś što jana nam kaža pra svajho chłopca: «Ja dumała, što jon budzie žyć u horadzie, dyk budzie havaryć pa-rusku, a jon, čujecie, havoryć pa-biełarusku». Jana bačyła ŭ movie svajho syna tolki biełaruski kampanient. Ale ž jana jaho bačyła, značyć, jon jość. U škole biełaruskaj movy jana nie vyvučała.
Jašče adzin prykład. Žychar Bieraścia dzion dziesiać byŭ u Minsku. Viečarami jon hulaŭ pa horadzie i vyznačaŭ, jakoj movaj havorać ludzi. Voś jaho vyvad: 80% hovoryć trasiankaj, h.zn. takoj sistamaj, u jakoj vielmi vyrazna vystupaje biełaruski kampanient, chacia taksama i ruski kampanient vysoki. Škada, što hety čałaviek nie pachadziŭ pa Minsku rankam, kali ludzi iduć na pracu, dy nie pastajaŭ u čerhach, dy nie zajšoŭ u palikliniku. Jon pačuŭ by jašče taki varyjant movy, jaki byŭ tut u 1958 hodzie. Na takim varyjancie jašče i ciapier havoryć u Minsku pracentaŭ 20 nasielnictva.
Hrupa navukoŭcaŭ ź Minska była ŭ Maskvie na kanfierencyi. Uziali kvitki na ciahnik da Minska. Pryjechali na vakzał. Šukajuć svajho ciahnika. Vyrašyli pravadnicy spytać. Jana zahavaryła z mocnym biełaruskim akcentam. Bolš raspytvać nie treba było: jasna, što jany pryšli da svajho ciahnika.
U Bieraść jeździła ŭ hości da svaich siabroŭ adna maładzica, adukacyja vyšejšaja, fiłołah. Rodam z-pad Homiela. Ja jaje spytaŭ, jakuju jana daje acenku dla toj movy, jakaja daminuje ciapier u horadzie Bieraści. Jana adkazała: «Heta zachodniepaleskaja havorka».
Dyk voś: roznyja pohlady, roznyja acenki adnoj i toj realii.
a) Daminujučaja moŭnaja sistema ŭ Minsku. Adny ličać, što heta «čystyj ruskij jazyk», druhija ličać, što heta «zvyčajnyj biełaruskij jazyk», trecija ličać, što heta «trasianka».
b) Daminirujučaja moŭnaja sistema ŭ Bieraści. Adny ličać, što heta «čystyj ruskij jazyk», druhija ličać, što heta «zachodniepaleskaja havorka».
Mnohaje zaležyć ad taho, što hetyja ludzi hladziać z roznych zvanicaŭ.
Narešcie jašče adzin fakt. Minsk, 1958 hod. Zachodžu ŭ mahazinčyk. Tam usiaho adna pradaŭščyca. Siarednich hadoŭ, pa nacyjanalnaści — habrajka. Ludzi padychodzili — jana pradavała. I ŭ razmovie ź ludźmi jana pierachodziła to z ruskaj movy na biełaruskuju, to ź biełaruskaj na ruskuju. Dla jaje abiedźvie hetyja movy byli raŭnaznačnyja.
Reziume
U adroźnieńnie ad inšych nacyj Jeŭropy, mnohija biełarusy i ŭkraincy padvieržany «zachvorvańniu» nacyjanalnym nihilizmam. Źjava hetaja paraŭnalna novaja. Pieršy raz u žyćci ja naviedaŭ Minsk u 1958 hodzie. Tady ŭ stalicy Biełarusi ad hetaj chvaroby pakutavała nie bolš 4% biełarusaŭ.
* * *
U aryhinale hety artykuł navukoviec apublikavaŭ svajoj rodnaj zachodniepaleskaj havorkaj. Jon sam zrabiŭ biełaruski pierakład dla «Našaj Nivy», ale paprasiŭ pobač padać i aryhinał. Z udziačnaściu za artykuł my vykonvajem hetuju jaho prośbu.
F.D.Kłymčuk. Nacyonálnyj nihilízm
V słovariách čytájimo takóie: Nacyonálnyj nihilízm – héto «zanýžana océnka svohó étnosu, nyvíra pyrspyktívy johó búduščoho. Schódyćcia z móvnym nihilízmom, nyochótyju hovorýty na svojúj etníčnuj móvy i hučýty hétuj móvy svojích dytéj».
Móžna mnóho čohó dobavláty, móžna pryvódyty mnóho prymiéruv z dopíryšnyji i kółyšnyji istóryji. Ałe dopíro na héte ny chvátyť čiásu. Skažú onó pro déšo.
Po-pérše,tréba odrázu zaznáčyty, šo je nacyonáł-nihilísty pasívny i nacyonáł-nihilísty aktívny.
Odným z osnovných prýznakuv nácyji čy étnosu javlájiććja móva. Tomú jak šo v miściách kompáktnoho prožyváńnia vyłýkyj procént ludéj pévnoho étnosu ny pryznajé móvu svohó etnosu za rídnu, tam jávnyj prýznak oščutímoho nacnihilízmu. Vsich tych ludéj my ny móžymo nazváty nacnihilístamy, bo la mnóhych z jich je opravdálny pryčýny tohó, šo v jich rídna mova druhóho étnosu. Ałé la mnóhych z jich heto znak tohó, šo jich opanováła takáia chvoróba, jak nacnihilízm.
Pryvódžu dány piériepisi nasielénija za 1989 r. Procént prydstavítielej osnovných nácyj ryspúblik SSSR, jakýji v svojích ryspúblikach ny pryznáły móvu sveji nácyji rídnyju: rúśky v RSFSR – 0,05%, hruzíny v Hrúziji – 0,27%, armiáne v Armiéniji – 0,35%, łytóvci v Łytví – 0,41%, kirhízy v Kirhíziji – 0,46%, tadžýky v Tadžykystány – 0,75%, turkmény v Turkmieniji – 0,76%, azerbajdžánci v Azierbajdžány – 0,88%, estónci v Estóniji – 1,06%, uźbiéky v Uźbiekystány – 1,32%, kazáchy v Kazachstány – 1,42%, łatyšý v Łatviji – 2,63%, mołdaváne v Mołdáviji – 4,58%, ukrajínci na Vkrajíny – 12,3%, biłorúsy v Biłorúsi – 19,8%.
Słová tut łýšny.
Biłorúś z Ukrajínyju na óbščym fóny vydyláiućcia odmysłóvo. Ałé v Biłorúsi i na Vkrajíny. ny vsiúdy odnákovo.
Po-pérše, odružniájićcia syłó j místo. V siółach, jak i na vsim śvíty, absolútno panúie móva svohó etnosu. Pérypyś 1970 r.: v Biłorúsi ny pryznały biłorúśku movu rídnyju 9,85% biłorusuv (v siołach 1,18%, v mistách 24,54%), na Vkrajíny ny pryznáły rídnyju movu vkrajínśku 8,58% ukrajínciuv (v siółach 1,31%, v mistách 17,17%). Na Vkrajiny še bułó po-ráznomu v ráznych mistách. Tak, v 1970 r. ukrajinci ny pryznáły ukrajínśku movu rídnyju: v mistách Kirovohrádśkyji óbłasti 4,41%, v mistách Mykołáiovśkyji óbłasti 26,74%.
Na Políśsi do nacnihilízmu v starynú odnósyłś nyhatývno. Da j ny týlko na Políśsi. Jak šo čołovík ny hovóryť rídnyju móvyju s svojímy mátyrýiu j báťkom, to héto łyčýłoś takým sámym hrychóm, jak zabýty čołovíka, ohrábyty, obokrásty čy šoś pochóžie. S kýmsia druhým da še v místy, to móžna po vsiákomu hovorýty. A z báťkom, z mátyryju, da še z rodniéiu, s susídamy, to nie. I kółyś taksámo móvu prychódyłoś otstáiuvaty. Jak lúdium dohaniáły, čomú voný ny pyrychódiať na prystížnu móvu, to v Dorohýćkomu rajóny jim otkázuvały: «A čy my v Bóha tylá vkráły?!» Odným słóvom tak: jakbý jakýji lúde vkráły v Bóha tylá, to voný máły b právo hovorýty móvyju rúśkyju, pólśkyju, nyméćkyju, kytájśkyju… Ałé móvyju čy hóvorom svohó étnosu hovorýty vže ny máły b práva. A ot v sylí Młynók Žýtkovyćkoho rajóna Hómylśkyji óbłasti kazáły tak: «A ci my ŭ Bóha cialo źjéli?!»
Héto vse zaščýta práva hovorýty móvyju svohó étnosu.
A še počúv v 1958 r. v Mynśku takúiu prýkazku: «Poviesiła łapti na śvietofor». Héto pro dívčynu čy mołodýciu, jakáia pryjíchała s syłá v Mynśk, probułá tut kýlko dniv i za héty kýlko dniv zusím «zabúłaś» biłorúśku móvu.
Roskažú ot pro ščo. Péršyj raz ja pryjíchav v Mynśk v 1958 rócy. Čym todý Mynśk myné zdyvováv?
Zdyvováv myné tym, čohó ja ny ždav. A šo ja ždav? Ja ždav tóie, šo ja čuv pro Mynśk i centrálno-vostóčnu Biłorúś, pro jiji mistá. Ja ščytáv, šo panúie v Mýnśku rúśkyj jazýk. A šo ja pubáčyv? Ja pubáčyv, šo v Mýnśku PANÚJe BIŁORÚŠČYNA. Deś tak próciontuv 75 žýtielej Mýnśka v 1958 r. hovorýło na móvnuj sistiémy, osnóva jakéji bułá biłorúśka. Osóbynno foniétika i síntaksis. Nie, héto ny bułá vykštalcóna móva, héto ny bułá móva biłorúskoho tijátra. V juj bułó mnóho rúśkych słov. Ałé biłorúska osnóva v juj bułá jávna. Právda, vže týji díty, jakýji projšłý dytiáčy sadký, hovorýły po-rúśku.
Žyv ja todý v Bérystśkuj óbłasti. Čias od čiásu buvav v Bérysti (‘v h. Briestie'). V Bérysti todý túbyłnyćkym zapadnopolíśkym hóvorom vołodíła prýkładno trétia čiasť nasielénija. Báło jdeš húłyciju Bérystia i čýryz kýlko šahýv čújiš zapadnopolíśkyj hóvor. Tak ot, na konéć 1950-ch rokýv procént vładíiuščych miésnym túbyłnyćkym hóvorom la místa Bérystia ja oprydyłýv v 33 %, a la místa Mýnśka – v 75 %.
Tak ot. Péršyj raz ja buv v Mýnśku v 1958 r. A v 1959 r. provyłý Vsiesojúznu piériepiś nasielénija. Tak ot jakýji dánny hétyji piériepisi po Mýnśku: biłorúsuv 324.875 čołovik (63,8 %), z jich odznáčana biłorúśka mova rídnyju v 243.869 čołovík (75,1 % od vsich biłorúsuv Mýnśka), rúśka móva – 80.906 (24,9 %), hýnčy móvy –100 čoł (0,03 %).
Jak báčymo, ráznycia cymáła pómyz méiu océnkyju i dánymy piériepisi. V čym pryčýna? Svéji océnky ja ny možú myniáty, bo héto mojá océnka. Jak ja šoś búdu myniáty, to héto vže ny mojá océnka. A ot naščót piériepisi. Ja ny odné disitilétije prožýv v Mýnśku i mnóho nasłúchavsia pro fálšy, jakýji tvorýły v Mýnśku pry piériepisiach. Nazovú déiakyji z jich. Zavvážu, šo sýryd pyrypísčykuv buváie nymáło aktívnych nacnihilístuv.
1.Zachódyť pyrypísčyk v chátu. Opýtuje. Tam, de rídna móva pýše karandášykom. Vychódyť s kvartíry, napysáne karandášykom styráie gúmkyju i rídnyju móvyju pýše rúśku móvu.
2. Zachódyť pyrypísčyk v chátu. Opýtuje. Pro rídnu móvu ny pytáie. Vychódyť s kvartíry, rídnyju móvyju zapýsuje rúśku móvu.
3. Zachódyť pyrypísčyk v chátu. Pytáie pro rídnu móvu. Jomú choziájka otkázuje: «Mojá takáia rídna móva, jak ja hovorú. Vyté ž čújite». Pypypísčyk až pudskákuje z radýšč. Rídnyju móvyju zapysúie rúśku móvu.
4. Zachódyť pyrypísčyk v chátu. Pytáie pro rídnu móvu. Jomú choziájin otkázuje: «Biłorúska». Pypypísčyk pyréčyť: «Jak héto tak «biłorúska», ja ž čúiu, šo vyté dóbre hovoryte po-rusku!»
5. A móže čołovík hovorýty na takúj móvnuj sistiémy, v jakúj pyryvažiáie biłorúskyj komponiént, ałé pry piériepisi sam nazové rídnyju móvyju rúsku móvu. Bo za biłorúsku móvu vin łýčyť týlko takýj variánt biłorúśkyji móvy, jakýj čúty v biłorúskych tiátrach, po rádivovy, po tilivízoru.
Tak ot v Mýnsku na 1959 r. próciontuv 15 nabyréćcia takých «ruskojazýčnych», jakýji pryvédiany v popyrédnich púnktach.
V 1959 r. po piériepisi sýryd biłorúsuv, jakýji žyłý todý v Biłorúsi, v 93,18 % rídnyju móvyju zapýsana biłorúśka, v 6,77 % — rúśka, v 0,06 % — hýnčy móvy. Ałé jak šo vłyčýty, šo pry piériepisi 1959 r. bułý falsifikácyji, pro jakýji týlko šo hovorýłoś, to na jich na vsiu Biłorúś píjde próciontuv dva. A še s koncia 1940-ch rokýv i mistách i mystéčkach Biłorúsi orhanizóvano vélmy mnóho dytiáčych sadkýv. A bílša čiasť dytéj jakýji projšłý dytiáčy sadký, zrusificýrovana. To na 1950 r. procént ruskojazýčnych biłorúsuv tréba skorotýty še procéntuv na dva.
V takým vypádku v 1950 r. sýryd etníčnych biłorúsuv, jakýji žyłý v Biłorúsi, biłorúsojazýčny sostavláły prybłýzno 97 %, a ruskojazýčny biłorúsy 3 %. T.ie. na túiu póru biłorúsy, jakýji ny pryznáły biłorúskyj jazýk rídnym, sostavláły 3 %, a héto onó čuť bilš, čym v druhých vyłýkych naróduv Jevrópy i SSSR. A héto vse znáčyť, šo v 1950 r. ny može buty j movy pro biłorúśkyj nacnihilizm. Takéiu chvorobyju biłorusy tody ny chvoríły. Pravylníj bułó b skazáty, šo nacnihilízm buv, jałe velmy słabéńkyj.
V 1958 r., jak ja pryjíchav v Mynśk, to ostanovývsia v svojích zimlakýv na Avtozavódy. I še hovorýły mnóho ot pro šo. Choziajevá oddaváły svojú dočkú v škółu. I ot voný ny mohłý ryšýty, v jakúiu škółu oddáty dívčynu: v rúsku čy v biłorúsku. Todý, jak chto v Mýnśku chotív oddáty dytýnu v biłorúsku škółu, to nyjákyji problémy ny sostavláło. Biłorúsky škóły bułý po vsiomú hórodu. I napołniáiemosť v jich bułá normálnyju. Právda, po vsiomú Mýnśku rúśkych škółej bułó bilš, čym biłorúskych.
Še déšo skažú pro čýstyj rúskyj jazýk.
Jak šo spytáty žýtiela Mýnśkyji óbłasti, jakýj hłávnyj jazýk místa Mýnśka, to vin skáže – «čýstyj rúskyj jazýk». I jak spytáty žýtiela júžnyji, políśkyji čiásti Bréstśkyji óbłasti: jakýj sámyj hłávnyj jazýk v místy Bérysti? Otkážuť: «čýstyj rúskyj jazýk».
Ałé je hýnče mniénije. Jak, naprýkład, vosprynimáiuť «čýstyj rúskyj jazýk» místa Mýnśka žýtieli políśkyji častýny Bréstśkyi óbłasti? Díło bułó v 1960-ty róky. Dorohýćkyj rajón. Mojá dvojúrodna systrá oddałá sýna v Mynśk v chudóžystvynnu škółu. V svojúj škóły vdóma vin mávsia jty v čyťviórtyj kłas. Chłópeć prohučývsia v Mýnśku učébnyj rik, na lítni kaníkuły pryjíchav do baťkýv. I hovorýv tym «čýstym rúskym jazykóm», jakýj buv jazykóm elíty v Mýnśku. Systrá po hétomu słučiáiu zaprosýła mohó báťka j myné v hósty. I ot šo voná nam káže pro svohó chłópcia: «Ja dúmała, šo vin búde žýty v hórody, to hovorýtyme po-rúsku, a vin, báčyte, hovóryť po-biłorúsku». Voná báčyła v móvy svohó sýna týlko biłorúskyj komponiént. Ałé ž voná johó báčyła, znáčyť vin je. V škóły biłorúskoho jazyká voná ny izučiáła.
Še odýn prýkład. Žýtiel Bérystia dion déseť buv v Mýnśku. Vyčoriámy vin huláv po místu i vyznačiáv, jakéiu móvyju hovóriať lúde. Ot johó vývod: 80 % hovóryť trasiánkyju, t.ie takéiu sistiémyju, v jakúj vélmy vyrázno vystupáie biłorúskyj komponiént, choč tóže i rúskyj komponiént vysókyj. Škóda, šo hétoj čołovík ny pochodýv po Mýnśku ránkom, kołý lúde jíduť na robótu, da ny postojáv v očyrydiách, da ny zajšóv v poliklíniku. Vin počúv by še takýj varyjánt móvy, jakýj buv tut v 1958 r. Na takým varyjántovy še j záre hovóryť v Mýnśku procéntuv 20 nasielénija.
Hrúpa naukóvciuv z Mýnśka bułý v Moskví na konfyréncyji. Vziałý byléty na pójizd do Mýnśka. Pryjíchały na vokzáł. Šukáiuť svohó pójizda. Ryšýły provodnicy spytáty. Voná zahovorýła s krépkym biłorúskym akcéntom. Bilš rospýtuvaty ny tréba bułó: jásno, šo voný pryšłý do svohó pójizda.
V Béresť jízdyła v hósty do svojích siabrív odná mołodýcia, obrazovánije výsše, fiłółoh. Ródom s-pud Hómyla. Ja jijí spytáv, jakúiu voná dajé océnku la téji móvy, jakáia dominíruje dopíro v místy Bérysti. Voná odkazáła: «Héta zachodniepaléskaja havórka».
Tak ot: rázny vzhlády, rázny océnky odnéji j téji reáliji.
a) Dominírujuča móvna sistiéma v Mýnśku. Odný łýčiať, šo héto «čýstyj rúskyj jazýk», drúhy łýčiať, šo héto «zvyčiájnyj biłorúskyj jazýk», tréti łýčiať, šo héto «trasiánka».
b) Dominírujuča móvna sistiéma v Bérysti. Odný łýčiať, šo héto «čýstyj rúskyj jazýk», drúhy łýčiať, šo héto «zachodniepaléskaja havórka».
Mnóho załéžyť od tohó, šo héty lúde dývlaćcia z ráznych zvonýciej.
Napoślídok še odýn fakt. Mynśk, 1958 r. Zachódžu v mahazínčyk. Tam vsiohó odná prodavščýcia. Syrédnich lit, po nacyonálnosti – žydývka. Lúde pudchódyły – voná prodaváła. I v rozhovóry ź lud́mý voná pyrychódyła to z rúskoho na biłorúskyj, to ź biłorúskoho na rúskyj. La jijí obádva héty jazyký bułý ravnocénny.
Reziume
U adroźnieńnie ad inšych nacyj Jeŭropy, mnohija biełarusy i ŭkraincy padvieržany «zachvorvańniu» nacyjanalnym nihilizmam. Źjava hetaja paraŭnalna novaja. Pieršy raz u žyćci ja naviedaŭ Minsk u 1958 hodzie. Tady ŭ stalicy Biełarusi ad hetaj chvaroby pakutavała nie bolš 4% biełarusaŭ.
