Cakretami biełaruskaha letaźličeńnia spadarynia Śviatłana padzialiłasia z karespandentam «Našaj Nivy».
Kačeŭniki sačyli Miesiac, ziemlaroby — Sonca
«Letaźličeńnie — niby sietka, splecienaja z tradycyj, jakoj łoviać čas, —
vobrazna kaža spadarynia Śviatłana. — I kožny narod vypracoŭvaje ŭłasnuju sistemu ličeńnia času. Jana moža mnohaje skazać ab historyi, kultury, navat ab miescy pražyvańnia naroda. Kačeŭniki karystalisia miesiačnym kalendarom, dla ich nie tak važnyja byli siezonnyja źmieny, ziemlaroby sačyli za soncam — ad jaho stanu zaležaŭ pačatak palavych rabot. Staražytnyja hreki punktam adliku ŭziali Alimpijskija hulni, a rymlanie — eru ad zasnavańnia horada».
Jość i biełaruski čas,
peŭnaja prafiesar Kul-Sialvierstava. «Našaja sistema letaźličeńnia ŭvabrała ŭ siabie vopyt niekalkich narodaŭ i niekalkich tysiačahodździaŭ. U joj pahadzilisia i pierapracavalisia elemienty inšych sistem, da ich dadaŭsia ŭłasna biełaruski vopyt, ułasnaje pačućcie času.
Naprykład, dla biełarusa siońnia budzie mieć kankretnuju časovuju pryviazku vyraz «paśla vajny», abo «pry Polščy» (dla Zachodniaj Biełarusi). Hetaje pobytavaje akreśleńnie času adroźnivaje nas ad susiedziaŭ — u nas ułasnaja historyja, i viechi na joj, jakija zastalisia ŭ histaryčnaj pamiaci».
Biełarusy rana stali «śvieckimi»
Biełaruskaja sistema ličeńnia času mieła svaje asablivaści i piaćsot hadoŭ tamu.
«Naš kalandar rana zrabiŭsia śvieckim. U susiedniaj Polščy-Karonie da kanca XVIII st. u aktavych dakumientach paznačałasia data liturhičnaha kalendaru — relihijnaje śviata ci pryśviatak. Biełarusy — polikanfiesijny narod, i kab nie vybirać liturhičny kalandar, u nas prosta pisali ličbami hod, miesiac i dzień. Druhaja asablivaść — da siaredziny XVI st. pobač z eraj ad Rastva Chrystovaha, jakaja była ŭspryniataja z katalickaj Jeŭropy, našyja prodki viali adlik vizantyjskimi adzinkami — indyktami. Numar hoda ad RCH i numar indykta byli ŭzajemaŭzhodnienyja.
Takoha spałučeńnia dźviuch sistem — pravasłaŭnaj i katalickaj — u adnoj dacie bolš nidzie nie sustrakajecca».
Sistema vymiareńnia času — heta našaja nacyjanalnaja kaštoŭnaść,
peŭnaja Kul-Sialvierstava: «Ab našym chryścijanstvie skaža era, jakuju my vykarystoŭvajem z XIV st., ab pracavitaści biełarusaŭ i ich talerantnaści - nazvy dzion tydnia: ab jednaści z pryrodaj, umieńni jaje słuchać i pavažać — nazvy miesiacaŭ. A nazvy i čas najbolš lubimych biełarusami śviataŭ śviedčać ab tryvałaści staražytnych pahanskich tradycyj i hieniezisie našaha narodu».
Čamu Hrunvald byŭ nie 15-ha, a 24-ha
Vystupajučy na letašnim Kanhresie biełarusistyki ŭ Koŭnie, prafiesar źviarnuła ŭvahu na toje, što daty našaj daŭniaj historyi čym dalej, tym bolš addalajucca. Čym heta vyklikana?
«Ad 1582 h. (miž inšym, adnymi ź pieršych u śviecie) biełarusy pačali karystacca hryharyjanskim kalendarom, bolš dakładnym u adnosinach da pamieru soniečnaha (Trapičnaha) hodu, čym julijanski, jakim karystalisia raniej. Hryharyjanski maje inšuju sistemu akreśleńnia vysakosnych dzion, jon ruchajecca chutčej za julijanski. Heta jak dva minaki — jany addalajucca ad akreślenaha punktu (u dadzienym vypadku — Nikiejskaha zboru 325 h., na jakim byŭ kananizavany julijanski kalandar) z roznaj chutkaściu. Što čatyry stahodździ roźnica pamiž kalendarami vyrastaje na try dni.
U čas Hrunvaldskaj bitvy julijanski kalandar užo adstavaŭ ad soniečnaha hoda na 9 dzion. Dla tych, chto karystajecca julijanskim kalandarom dahetul (RPC), šeść socien hadoŭ ad dnia Hrunvaldskaj bitvy minuła 15 lipienia 2010 h., a ŭ realnaści — 24 lipienia.
U zachodniaj navucy isnujuć damoŭlenaści, kali śviatkavać kankretna paznačanuju ŭ krynicach datu, nie zvažajučy na roźnicu ŭ kalendarach. U našaj historyi da takich adnosiacca zhadanaja ŭžo Hrunvaldskaja bitva, bitva pad Oršaj inšyja bujnyja padziei našaj historyi. A jość i vidavočnyja pamyłki — ich treba vypraŭlać».
«Parsiučok razabrany, harełka stynie»
U jakaści prykładu takoj pamyłki prafiesar raskazała, jak da jubileju adnaho ź biełaruskich haradoŭ jaje paprasili akreślić datu jaho pieršaj zhadki ŭ Mietrycy VKŁ: «Ja vyličyła. Akazałasia, što horad na 45 hadoŭ starejšy, i data zusim nie kruhłaja. Nikomu i nidzie hetyja vyličeńni nie pakazali, bo «parsiučok užo razabrany i harełka stynie». A byŭ by honar dla horada — amal na poŭstahodździa sastareć».
Kul-Sialvierstava peŭnaja, što nieabchodna zrabić reviziju mnohich dat našaj historyi, pierš za ŭsio, historyi staražytnaj:
«Jość novyja mietodyki akreśleńnia dat pa ŭskosnych prykmietach, novyja krynicy ŭviedzienyja va ŭžytak. Ale ja pakul adna bjusia, kalehi redka źviartajuć na hety aśpiekt uvahu».
Pa rasijskich mietodykach
Hałoŭnaj prablemaj u vyvučeńni «biełaruskaha času» jana ličać zaniadbanaść.
«Siońnia tolki ja dy maja maładaja vučanica hetym zajmajemsia. U typavoj prahramie pa śpiecyjalnych histaryčnych dyscyplinach chranałohija zajmaje ścipłaje miesca. Našych padručnikaŭ pa joj niama (nie ličačy praktykum, jaki ja vydała paru hadoŭ tamu), vučać pa rasijskich, a ich sistema letaźličeńnia mocna adroźnivałasia ad našaj, i mietodyki rasijskija nie ŭsie padychodziać dla našych dat.
Ale jość i inšy, hłybinny aśpiekt — prablema našaj histaryčnaj pamiaci.
U nas pakul nie skłaŭsia nacyjanalny kalandar śviatych dla biełarusaŭ dat. Što ŭ jaho ŭpisvać? Bitvu pad Hrunvaldam? Zasnavańnie BNR? A moža, bitvu na Biarezinie? Kastryčnickuju revalucyju?
Farmavańnie takoha kalendara, svajho «biełaruskaha času» — zadača nadzvyčaj važnaja. Na im hruntujecca našaja tojesnaść i samapavaha».
Pieršy hadzińnik u VKŁ
Jak ža našy prodki mierali čas? Čym karystalisia? «Polskaja daśledčyca Asoŭskaja adznačyła, što ab pačatku farmavańnia buržuazii možna havaryć z taho dnia, kali pačynajuć sačyć za hadzinami, a nie tolki za dniami, kali na viežach źjaŭlajucca hadzińniki, — ličyć spadarynia Śviatłana. —
Maja navukovaja intuicyja padkazvaje, što pieršy hadzińnik pavinien byŭ źjavicca ŭ nas nie paźniej za pačatak XV st., u časy Vitaŭta. U 1390 Jahajła zładziŭ pieršy hadzińnik u Krakavie. Našyja nie mahli być horšymi za Karonu.
Ratušnyja hadzińniki akreślivali čas mieścičaŭ vialikich haradoŭ, a z XVII st. źjavilisia kišennyja.
Ale to ŭ horadzie. Sialanie ž vykarystoŭvali liturhičny kalandar, «prypraŭleny» pahanskimi tradycyjami. Dla sielanina pry naturalnaj haspadarcy nie tak važna było sačyć za časam — usio było raźmierana stahodździami. Naš sioniašni narodny kalandar, składzieny etnohrafami, — mienavita toj, što ŭžyvali spradviek u biełaruskaj vioscy».
Žyćcio ŭ vyhnańni
U kancy 2014 sa Śviatłanaj Kul-Sialvierstavaj, jak i inšym historykam-patryjotam, nie byŭ praciahnuty kantrakt u Hrodzienskim dziaržaŭnym univiersitecie.
Prafiesar adrazu znajšła kafiedru ŭ Biełastockaj palitechnicy. Jak tam pracujecca? «Uładkavałasia ja dobra, Biełastok pa rytmie žyćcia padobny na Hrodna, tym bolej, jość mahčymaść časta pryjazdžać dadomu. Vykładaju kursy, jakija źviazanyja ź jašče dvumia maimi śpiecyjalnaściami ( ja ž nie tolki historyk) - historyju suśvietnaha mastactva i architektury i dva nievialikich kursa pa turystycy. Jość mahčymaść pisać, bo vučebnaja nahruzka nievialikaja, a navukovaja dziejnaść vitajecca i padtrymlivajecca. Biełarusy jość, i paraŭnalna mnoha - u hetym hodzie na turystycy 6 čałaviek, dziasiataja častka ad kursa. Z Hrodna i Minska».
Pamiž pracoŭnymi kłopatami znachodzicca čas dla vieršaŭ:
«Hatovaja druhaja kniha paezii. Spadziajusia viasnoj vydać.
A pa historyi - zacikaviła tema hadzin i hadzińnikaŭ. A mara - napisać knihu pa biełaruskaj histaryčnaj mietrałohii i paśla skłaści ŭ adzinaje ŭsie try maje pracy - knihi pa paleahrafii, chranałohii i mietrałohii Biełarusi. Heta budzie, napeŭna, podźvih. Ale čamu nie pamaryć?»
* * *
Prezientacyja knihi Śviatłany Kul-Sialvierstavaj
«Biełaruski čas. Letaźličeńnie ŭ Biełarusi sa staražytnaści da sučasnaści» adbudziecca ŭ Minsku 19 lutaha ŭ Litaraturnym muziei Pietrusia Broŭki (Marksa, 30). Pačatak a 18.00.
