Iran maje nadzvyčaj bahatuju historyju, jakoj moža pazajzdrościć amal kožnaja kraina śvietu (sučasnaść — užo inšaja sprava). Ale najvialikšyja časy słavy i vieličy, biezumoŭna, adnosiacca da časoŭ Piersidskaj impieryi Achiemienidaŭ, kali mahutnaja dziaržava pašyrałasia ad Hrecyi da Indyi, tryccać narodaŭ prynosili svaje achviaravańni piersidskim vaładaram i žyli bolš-mienš mirna (jak ciapier kažuć, mulcikulturna) pad ich kiravańniem.
Impieryja była razburanaja vojskami Alaksandra Makiedonskaha, pryhožyja harady byli zrujnavanyja i zasypanyja piaskom.
Tysiačahodździami jeŭrapiejcy vučyli ŭ padručnikach historyi pra doblesnych spartancaŭ, jakija achviaravali svaim žyćciom pry Fiermapiłach, pra chitrych afinianaŭ, jakija sabrali mahutny fłot i raźbili piersaŭ pry Sałaminie, pra makiedoncaŭ, jakija padparadkavali sabie ŭsiu Ajkumienu svaimi miačami pad pravadyrstvam Vialikaha Alaksandra. Historyju my vučyli pa raspoviedach hrekaŭ, ad piersaŭ pačuli b, napeŭna, inšuju viersiju. Ale hołas ich ścich, cyvilizacyja zaniapała, i zastalisia tolki reštki byłych haradoŭ, zasypanyja piaskom.
Samy viadomy ź ich — Piersiepolis, kałony i reštki pałacaŭ jakoha pa-raniejšamu ździŭlajuć svajoj harmaničnaj pryhažościu i praz 2500 hadoŭ paśla źniščeńnia horada.
Reštki pałaca ŭ Piersiepolisie.
Kab da jaho dabracca, treba prykłaści dosyć šmat namahańniaŭ. Najpierš treba adoleć 900 kiłamietraŭ da horada Šyraz na poŭdzień ad Tehierana. Ja pačatkova płanavaŭ heta zrabić načnym ciahnikom, ale, na žal, z-za relihijnych śviataŭ ciahnik admianili i daviałosia jechać aŭtobusam (dobra, što aŭtobusy ŭ Iranie, na dziva, vielmi kamfortnyja).
Ale i z Šyraza da ruinaŭ u pustyni dabracca nie tak lohka — z-za adsutnaści hramadskaha transpartu. Treba zamaŭlać sabie turystyčny tur albo najmać taksi.
Praŭda, achvotnych prakacić ciabie za 70 km da Piersiepolisa ŭ Šyrazie chapaje, taksisty sami spyniajucca i prapanujuć advieźci tudy, apaznajuć turystaŭ chitrym natreniravanym vokam.
Ja naniaŭ u hateli kiroŭcu, jaki za 60 dalaraŭ vaziŭ ceły dzień pa «impierskim» maršrucie — Pasarhad—Niekrapolis—Piersiepolis. Dystancyi salidnyja, i sapraŭdy, takaja vandroŭka zajmaje čas ad ranicy da viečara.
Łahistyčna pieršym punktam stanovicca Pasarhad, ale taksama i łahična, bo heta pieršaja stalica Piersidskaj dziaržavy, zasnavanaja Kiram Vialikim.
Hrabnica Kira ŭ Pasarhadzie.
Biezumoŭna, pryciahvaje da siabie najpierš hrabnica Kira, jakaja zachavałasia amal u pieršasnym stanie, u formie strohaj i prostaj piramidy, z šaści jarusaŭ pramavuholnych plit i ścipłaj pachavalnaj kamieraj naviersie. Łakanična, ale takaja forma zamacoŭvaje na tysiačahodździ i vytrymlivaje ŭsie ŭdary losu.
Kir nie tolki stvaryŭ vialikuju dziaržavu, jakuju aktyŭna pašyrali jaho naščadki (i ŭrešcie splažyli), nie tolki vyzvaliŭ habrejaŭ z vaviłonskaha pałonu, ale i pabudavaŭ horad-paradyz, z sadami i fantanami, jakija tak ździŭlali sučaśnikaŭ. U vakolicach ad hetaha rajskaha horada, pa jakim upeŭnienym maršam prajšlisia vojski Alaksandra Makiedonskaha, zastalisia tolki niaznačnyja reštki byłych pałacaŭ piersidskich vaładaroŭ.
Ruiny pałacaŭ u Pasarhadzie.
Pobač i zahadkavyja ruiny, miascovymi prazvanyja Turmoj Sałamona, jakija tolki pa naźvie majuć dačynieńnie da biblijnaha piersanaža, ale sapraŭdnaje pryznačeńnie zastajecca tajamnicaj (ci to soniečny hadzińnik, ci to chram vohniepakłońnikaŭ, ci to hrabnica — prymajucca i lubyja alternatyŭnyja viersii).
Turma Sałamona
Na ŭzhorku krapasnyja ścieny, taksama z hanarlivaj nazvaj — Tron Maci Sałamona, ich miascovyja žychary vykarystoŭvali da časoŭ arabskich zavajoŭ. Urešcie ŭsio pahłynuła pustynia.
Tron Maci Sałamona.
Ale ahułam ździŭlaje pradumanaść piersidskich vaładaroŭ, jakija zdoleli praduhledzieć destruktyŭny ŭpłyŭ času i asabliva aktyŭnaść zajzdrosnych i skvapnych ludziej. Tak, pra svoj paśmiarotny los i nastupnyja paśla Kira impieratary asabliva kłapacilisia. Niepadalok ad Piersiepolisa vysoka ŭ skałach jany stvaryli svoj niekropal.
Niekropal piersidskich impierataraŭ.
Mahiły prypisvajucca Daryju I i II, Ksierksu I i Artaksierksu I. Cikava, što hrabnicy zroblenyja ŭ formie kryžoŭ, i heta jašče daloka da źjaŭleńnia chryścijanstva.
Hrabnica Daryja ŭ Niekropali.
Ahułam, dziŭna, čamu ŭ dziaržavie, dzie aficyjnaj relihijaj byŭ zaraastryzm, vaładaroŭ chavali zusim pa inšych zvyčajach, a nie pakidali na soncy i pavietry žyviołam i ptuškam, kab tyja chutčej vyzvalili dušu ad niepatrebnych cialesnych pareštkaŭ. Achvotnyja mohuć pałamać nad hetym hałavu.
Hrabnica Artaksierksa ŭ Piersiepolisie.
Hrabnicy ž uražvajuć svaim razmacham, paźniejšyja Artaksierksy zrabili padobnyja hrabnicy la Piersiepolisa, a za Sasanidami (dla jakich piersidskija impieratary ŭžo byli napaŭmifałahičnymi postaciami) pad hrabnicami byli vybityja dadatkovyja bareljefy z vyjavami ich bitvaŭ i pieramoh.
Dalej šlach lažyć da Piersiepolisa, słavutaj stalicy Piersidskaj impieryi, zbudavanaj Daryjem i Ksierksam. Praŭda, samo pryznačeńnie horada zastajecca sprečnym, administratyŭnyja spravy vialisia ŭ inšych miescach, tut ža źbiralisia najpierš dla ŭračystych, rytualnych metaŭ. Vytančanyja bareljefy śviedčać pra šmatlikija delehacyi padnačalenych narodaŭ, jakija ściahvalisia ŭ Piersiepolis sa svaimi achviaravańniami na śviatkavańnie piersidskaha Novaha hoda (Naŭruz). Znakamitaja scena, dzie leŭ napadaje na antyłopu, jakuju možna sustreć amal paŭsiul u hetym horadzie, jakraz i tłumačać simvaličnym adlustravańniem pierachoda Staroha hoda ŭ Novy.
Taksama tut była pabudavanaja i vializnaja skarbnica, jakaja stała pieršasnym abjektam uvahi z boku vojskaŭ Alaksandra Makiedonskaha. Paśla taho, jak «samy bahaty horad pad soncam» byŭ razrabavany ŭščent, jon byŭ spaleny — vielič leśvic i pałacaŭ, jasnaja pryhažość bareljefaŭ i kałon nie spynili raźjušanych zavajoŭnikaŭ.
Pavodle papularnaj viersii, inicyjataram źniščeńnia Piersiepolisa stała znakamitaja kurtyzanka Tais Afinskaja, jakaja padčas adnoj pjanki schapiła pachodniu i stała padpalvać budynki z zaklikami pomsty za źniščeńnie Afinaŭ vojskami Ksierksa. Piersiepolis źnik, jak źnikła i Piersidskaja impieryja. Ruiny horada začaroŭvali nastupnych žycharoŭ Parsa, jany źviazvali jaho ź mifičnym carom Džamšydam. U XIX stahodździ adukavanyja jeŭrapiejcy pačali pałomnictvy ŭ Piersiepolis, ale tolki ŭ 1930-ja hady pačalisia poŭnamaštabnyja archieałahičnyja daśledavańni.
Dynastyja Piechlevi, jakaja nie mahła pachvalicca asablivym arystakratyčnym pachodžańniem (zasnavalnik jaje — Reza-šach — byŭ zvyčajnym aficeram kazackaha pałka), u pošukach lehitymnaści svajho kiravańnia źviarnułasia da pradaŭniaj aryjskaj spadčyny Achiemienidaŭ. Piersija była prymusova pierajmienavanaja ŭ Iran (Aryjanu), nad hałovami šachaŭ znoŭ załunaŭ zaraastryjski faravachar (simvał, jaki vyłučaŭ słavu vaładaroŭ impieryi), a Piersiepolis staŭ nieabchodnym paćvierdžańniem hetaj histaryčnaj pierajemnaści.
Paśla Isłamskaj revalucyi kanjunktura znoŭ źmianiłasia. Na ščaście, nie dajšło da rujnavańnia «sataninskaj» spadčyny, čym adznačajucca sučasnyja isłamskija fundamientalisty. Ale ŭ apošnija hady i dla isłamskaha Irana vielič Piersiepolisa słužyć važnaj zadačy — u jakaści padmacavańnia ŭnikalnaści iranskaha naroda i jaho zasłuh pierad Ałacham. Jaŭna nie pra toje dumali Daryj i Ksierks, kali budavali svaje pałacy, što pasłužać misii pašyreńnia isłamu.
Uvachod u Piersiepolis pačynajecca ź Vialikaj leśvicy, kamiennyja błoki viaduć da ŭnušalnych Varot usich narodaŭ, zbudavanych pry Ksierksie I.
Varoty ŭsich narodaŭ.
Vializnyja byki, vykananyja ŭ asiryjskim styli, nasuplena hladziać na naviedvalnikaŭ. Na varotach pakinuli svaje aŭtohrafy znakamityja jeŭrapiejskija padarožniki i navukoŭcy, staranna i rupliva vybivali jany svajo imiony, nie było ich kamu pryžučyć za paškodžańnie kulturnaj spadčyny. Tolki bareljefy pałaca Apadana śviedčać pra byłuju raskošu, u jakoj kupalisia piersidskija impieratary i ich prydvornyja.
Vid na Varoty ŭsich narodaŭ.
Taksama bareljefy demanstrujuć vajskovuju moc Piersidskaj dziaržavy, dzie šerahi piersidskich i midyjskich vajaroŭ skiroŭvajucca na novyja zavajovy ŭ atačeńni bajavych kalaśnic. Jak vynik, delehacyi narodaŭ, ad arabaŭ da indyjcaŭ, ciahnuć biaskoncyja dary.
Na dziva, bareljefy vielmi dobra zachavalisia, i ich možna doŭha i plonna vyvučać. Ad karaleŭskich ža pałacaŭ zachavalisia pieravažna reštki kałon, taksama jak i ad vieličeznaj skarbnicy, tak staranna spustošanaj u svoj čas, što tolki zredku archieołahi znachodziać kaštoŭnyja pradmiety. Možna padniacca ŭhoru da hrabnic Artaksierksaŭ, jakija moža sami pa sabie i nie takija cikavyja, jak Niekrapolis, ale adtul adkryvajecca pryhožy panaramny vid na Piersiepolis. Ciažka ŭtrymacca, kab nie ŭcisnuć i ŭłasny tvar na fotazdymak z takim krajavidam.
Vid na Piersiepolis.
Ale viečareje, i treba viartacca nazad u Šyraz. Darečy, horad i biez takoha pampieznaha susiedstva adnaznačna varty źviedvańnia, jaho časta nazyvajuć kulturnaj stalicaj Irana. Jon znachodzicca ŭ zialonaj dalinie siarod pustyni, raniej navat ciakła rečka, ale ŭžo zusim pierasochła. Raniej raśli i vinahradniki, heta horad znakamitaha šyrazskaha vina (dakładniej, byŭ, pakul Isłamskaja revalucyja nie zrabiła z usich irancaŭ starannych i sumlennych adeptaŭ zdarovaha ładu žyćcia) — i horad paetaŭ.
Tut kaliści była rečka.
Najpierš jon słaŭny tym, što tut žyŭ znakamity paet XIV stahodździa Chafiz, jaki i da hetaha času zastajecca nadzvyčaj papularnym u Iranie. Voś heta mianie ździŭlaje, u svaich hazelach jon apisvaŭ radaści lubovi da chłopčykaŭ (ci, u najlepšym varyjancie, da maładych dziaŭčatak, jość niekatoryja ciažkaści pry pierakładzie z farsi pry vyznačeńni mužčynskaha i žanočaha rodu) dy źviedvańnia korčmaŭ, dzie vino ljecca da poŭnaj adklučki. Pry ŭsich litaraturnych talentach hetych vieršaŭ dla ŭklučeńnia ich u sučasnuju isłamskuju kulturu patrebnyja niekatoryja pracedury tłumačeńnia. Asnoŭnaja stratehija interpretacyi zaklučajecca ŭ tym, što Chafiz byŭ adeptam ezateryčnaha sufizmu, to bok karčma — heta alehoryja supolnaści dervišaŭ, jakija ŭ ekstatyčnych rytuałach nabližajucca da spaścižeńnia Boha, a luboŭ da chłopčykaŭ — heta taksama nieabchodny inšaskaz, kab apisać mistyčnaje zbližeńnie z Ałacham. Što ž, pavierym.
Kab pierakanacca ŭ lubovi irancaŭ da Chafiza, varta prosta zazirnuć da jaho mahiły, jakaja pieraŭtvoranaja ŭ sapraŭdny miemaryjał.
Ja tudy zazirnuŭ pozna ŭviečary, užo paśla viartańnia ź Piersiepolisa, ale sad byŭ napoŭnieny ludźmi. Niekatoryja pałomniki z pašanaj datykalisia da mahiły, bolšaść ža prosta adpačyvali ŭ napoŭnienaj śvietłaj radaściu atmaśfiery, šmat dziaciej, šmat chto čytaje vieršy ci paprostu viačeraje. Kažuć, što hazeli Chafiza možna vykarystoŭvać dla pradkazvańnia budučyni la jaho mahiły, ale takoha nie zaŭvažaŭ.
Šyraz doŭhi čas byŭ i stalicaj Irana, pakul całkam nie sastupiŭ hety honar Isfachanu. Napaminam pra hetyja časy słužyć krepaść Karym-Chana, pabudavanaja ŭ XVIII stahodździ.
Krepaść Karym-Chana.
Masiŭnyja ścieny vyšynioju 12 mietraŭ, upryhožanyja arnamientalnym uzoram, atočanyja čatyrma kruhłymi viežami. Tut byŭ i šachski dvor, i turma, paźniej pałac hubiernatara. Unutry zrobleny muziej, ale hladzieć tam niama na što, zvyčajny nievialiki pramavuholny dvor z cytrusavymi drevami i basiejnam. Nasuprać krepaści — vaśmivuholny dekaravany paviljon, dzie Karym-Chan prymaŭ zamiežnych pasłoŭ. Unutry taksama zrabili nievialički muziej, dzie možna znajści mieč Karym-Chana, šykoŭnyja vydańni Karana i da taho padobnyja ekspanaty.
Na vychadzie pryčapiŭsia niejki miascovy hid (jak vyśvietliłasia, jon ciahaje pa Iranie sunitaŭ z Saudaŭskaj Aravii), jaki pačaŭ zmanliva raspaviadać pra miascovyja cikavostki. Biełarusaŭ tut viedajuć, jakraz u hetyja dni adbyvalisia spartovyja spabornictvy pa hreka-rymskaj baraćbie, kudy pryjechali i biełaruskija spartoŭcy. Choć možna było pradbačyć, što ŭrešcie hety krucielisty šyraziec vybje hrošy za svaje pasłuhi, ale paddaŭsia na spakusu zavitać u Piatničnuju miačeć. U majoj knižcy było napisana, što jana amal niedastupnaja dla źviedvańnia, a tut takaja mahčymaść. Nasamreč, hetuju miačeć i nazvali Piatničnaj (aficyjnaja nazva inšaja — Pakutnikaŭ), bo adkrytaja jana tolki ŭ śviatočny dla musulman dzień, kali i adbyvajucca słužby. A była jakraz piatnica, što možna ličyć cudoŭnym supadzieńniem.
Piatničnaja miačeć u Šyrazie.
Sam budynak miačeci zvonku nie ŭražvaje, choć byŭ pabudavany jašče ŭ CHIII stahodździ, ale z tych časoŭ šmat pierabudoŭvaŭsia. A voś interjer pryhoža dekaravany zialonym škłom, jakoje pieralivajecca ŭ soniečnych pramianiach. Dla sunitaŭ adviedzieny asobny nievialiki kutok, zusim biez usialakaha dekoru, kab ništo ich nie adciahvała ad kamunikacyi z Ałacham.
Ciaśnina Ałach Akbar.
Raz užo pajšła takaja hulanka, hid zaciahnuŭ jašče ŭ adno miesca, kudy ja pačatkova i nie płanavaŭ zazirnuć, u ciaśninu, jakuju prazvali paprostu «Ałach Akbar», pakolki takija słovy musiać tam prychodzić u hałavu pravaviernym, bo nahetulki šykoŭny vid źvierchu adkryvajecca na Šyraz.
Mianie ledź nie bolš ździviŭ nievialiki vadaspad, što nie čakaŭ sustreć na zasušlivym poŭdni Irana.
Adzin ź niešmatlikich iranskich vadaspadaŭ
Źvierchu možna zirnuć i na masiŭnyja Varoty Karana, jakija ŭ 1949 hodzie zamianili staryja siaredniaviečnyja zbudavańni, nad varotami hanarliva łunaje iranski ściah.
Varoty Karana.
Paśla hetaha ja viarnuŭsia ŭ hatel, treba było paviačerać, i pakolki siły jašče zastavalisia, vyrašyŭ zavitać jašče ŭ adno miesca Šyraza, jakoje praktyčna kruhłasutkava adkrytaje — śviacilišča Šach-je Čerah (u honar adnaho z bratoŭ Imama Rezy).
Śviacilišča Šach-je Čerah.
Heta vielmi važnaja šyickaja śviatynia, pišuć pra jaje ŭ siecivie roznaje, nakštałt, niemusulmanam dostup da hrabnicy zakryty. Jak vyjaviłasia na praktycy, la ŭvachodu mieścicca płakat, što ŭvachod volny dla ŭsich, u tym liku i dla niemusulman. Adzinaje, kali jość žadańnie sfatahrafavać mienavita mahiłu śviatoha, to treba brać papiaredni dazvoł. Bolš za toje, uvachod byŭ biaspłatny, a takich miescaŭ u Iranie za maje vandroŭki patrapiłasia roŭna dva (jašče adno śviacilišča ŭ Jeździe), ździrajuć drakonaŭskuju płatu za ŭvachod dzie tolki mahčyma. Heta, nasamreč, hrandyjozny kompleks ź vialikim unutranym dvarom, dzie pozna ŭviečary znoŭ ža hulajuć natoŭpy irancaŭ sa svaimi siemjami.
Nichto asabliva nie saromiejecca, kab zrabić sełfi ci razmaŭlać pa mabilniku ŭ maŭzalei, navat u pravasłaŭnych cerkvach ja zaŭvažaŭ značna bolš surovyja paradki.
U maŭzalej viaduć pryhožyja draŭlanyja dźviery, znoŭ bliskučy interjer, dzie šmat lustraŭ i vitražoŭ. Choć ludziej u śviaciliščy vielmi šmat, ale pavodziać siabie ŭsie vielmi spakojna i dobrazyčliva.
Nastupnym dniom byŭ zapłanavany aŭtobusny pierajezd dalej na ŭschod, ale ja vyrašyŭ, što da 11-j hadziny jašče jość krychu času i heta daje mahčymaść dadatkova štości pahladzieć u Šyrazie, dzie pieralik cikavostak ahromnisty.
Pabłukaŭ pa rajonie bazaru, dzie pa ŭsich apisańniach musiła znachodzicca staražytnaja miačeć, taksama pabudavanaja Karym-Chanam, ale ŭsie maje mapy padviali, nie znajšoŭ.
Krychu źniervavaŭsia ad takoj niečakanaści i pajšoŭ u inšuju miačeć, jakaja znachodziłasia nasuprać hatela, tamu znajści jaje było nie tak składana. Heta znakamitaja Ružovaja miačeć (u vitražach pieravažaje mienavita hety koler), jakaja ličycca adnoj z najbolš elehanckich miačeciej Irana.
Ružovaja miačeć.
Ranicoju tam pravaviernych musulman nie znajšłosia, adny turysty, jakija sprabavali sfatahrafavać interjery hetaha sapraŭdy pryhožaha budynka z roznych rakursaŭ.
Času krychu zastavałasia, i zavitaŭ jašče ŭ Narandžastan, były pałac adnaho ź miascovych bahaciejaŭ, z utulnym unutranym sadam, dzie centralny paviljon upryhožany vytančanaj kaflaj i kalarovymi vitražami, znoŭ ža, vielmi stylova i fiešenebielna.
Narandžastan.
Šyraz mnie vielmi spadabaŭsia.
Pa darozie da aŭtavakzała taksist vielmi emacyjna (choć i bieź viedańnia anhlijskaj movy) tłumačyŭ, jak jaho dastali hetyja «baradatyja», što nie dazvalajuć pić viski. Ja jamu ščyra spačuvaŭ. A Šyraz pakidaŭ sa škadavańniem.
