Hość pieradačy «Interviju tydnia» na Radyjo Svaboda — laŭreat sioletniaj litaraturnaj premii imia Hiedrojcia Maks Ščur, biełaruski piśmieńnik, jaki žyvie ŭ Prazie. Jon raspaviadaje pra svaje palityčnyja pohlady i zachapleńnie anarchizmam, adkazvaje na pytańnie, kaho ź ciapierašnich biełaruskich litarataraŭ ličyć najlepšymi, i tłumačyć, čamu nia maje žadańnia viartacca ŭ Biełaruś. Ź im hutaryŭ Vital Cyhankoŭ.
— Niekatoryja ŭdzielniki internet-forumaŭ lubiać pry abmierkavańni niejkaha čałavieka zadać pytańnie — «A chto ŭsie hetyja ludzi?». Pakolki vy dosyć nieviadomy čałaviek navat dla čytačoŭ Radyjo Svaboda, to davajcie i pačniom naša interviju z vyśviatleńnia pytańnia, «chto vy taki».
— Ja ŭdziačny za hetaje pytańnie i takuju jaho pastanoŭku. U lubym vypadku lepiej, kab ja adkazvaŭ na jaho sam, čym kab ludzi karystalisia niejkimi spekulacyjami.
Ja biełaruski aŭtar, jaki žyvie za miažoj užo amal 20 hadoŭ i jaki ŭsio žyćcio zajmajecca litaraturaj. Niahledziačy na ŭsie pieraškody, jakija paŭstali ŭ suviazi z maim adjezdam, ja imknusia trymać ruku na pulsie i zajmacca svajoj ulubionaj spravaj.
— Što vas prymusiła pakinuć Biełaruś i ci źbirajeciesia vy viarnucca?
— Jak u mnohich maładych ludziej — a mnie tady było 20 hadoŭ — u mianie ŭźnikli ciažkaści z žyćciom u Biełarusi. Nia tolki palityčnaha planu, prablemy z peŭnymi dziaržaŭnymi orhanami, ale i ekzystencyjalnaha, i psychalahičnaha planu. U sytuacyi, u jakuju ja trapiŭ, ja čamuści pastanaviŭ, što najlepš budzie vyrašyć usie prablemy adnym macham. Adnak hetaje rašeńnie było vielmi spantannaje, a nia ŭzvažanaje. Jano prymałasia pad ciskam abstavinaŭ, faktyčna heta byli ŭcioki. Siońnia, viadoma, ja b pa-inšamu siabie pavodziŭ.
Adnak nieabchodnaść źjechać ź Biełarusi naśpiavała. Moža, navat kali b nie było cisku na mianie z boku ŭzhadanych orhanaŭ, usio adno rana ci pozna tak by ŭsio i skončyłasia. Pry kancy 90-ch hadoŭ takim ludziam, jak ja, žyć u Biełarusi raptoŭna stała niecikava, sumna, i pa-svojmu navat niebiaśpiečna.
— Nahadaju, druhaja častka majho pytańnia — ci źbirajeciesia vy viartacca ŭ Biełaruś? Ci jość dla hetaha niejkija palityčnyja i jurydyčnyja pieraškody, ci jany pieravažna maralna-psychalahičnyja?
— Pra palityčnyja nia viedaju — mahčyma, ich niama. Što tyčycca jurydyčnych, to ja nie vialiki siabar biurakratyi, i za hetyja hady tak i nia zdoleŭ narmalna aformicca ŭ českaha hramadzianina. Ale heta pytańnie času.
Što da psychalahičnych pieraškodaŭ, to jany, viadoma, jość. Asabliva ŭ apošnija dni, kali ja naziraju za tym, što adbyvajecca ŭ nas, što pišuć ludzi, što i jak kažuć u internecie, što abmiarkoŭvajuć — kali ja hladžu na ŭsio heta, u mianie dosyć mała žadańnia viartacca ŭ Biełaruś.
— Mnohija biełaruskija piśmieńniki majuć davoli vyraznyja palityčnyja pohlady. Naprykład, Alhierd Bacharevič maje vidavočna liberalnyja pohlady, a Słavamir Adamovič znachodzicca na procilehłym pravaradykalnym flanhu. Chto vy pavodle svaich palityčnych pierakanańniaŭ?
— Vielmi cikavaje pytańnie. Ja mahu dakładna skazać, što ja nia pravy. Mnie navat pa-svojmu škada niekatorych našych aŭtaraŭ, takich, jak Słavamir Adamovič ci Ŭsievaład Ścieburaka. Jany zaŭždy mnie padabalisia jak aŭtary, ale paśla taho jak jany zaniali peŭnuju palityčnuju pazycyju, ja kryšku straciŭ da ich davier jak da aŭtaraŭ. Škaduju pra heta.
Viadoma, što ja ŭ maładości byŭ anarchistam i supracoŭničaŭ z «antypartyjnaj hrupoŭkaj» «Čyrvony žond». Ale hady minajuć, čałaviek mianiajecca, i ciapier u mianie samyja roznyja pohlady pa samych roznych pytańniach. Słušna było b skazać, što ja trymajusia levych pazycyjaŭ, možna skazać, što ja blizki da sacyjał-demakratyi. Kali kazać pra pytańni tearetyčnyja, pra takija vysokija rečy, jak svabody čałavieka ŭ pryncypie — to ja ŭsio jašče šmat u čym zastajusia anarchistam, ale z uchiłam u bok anarchičnaha indyvidualizmu, kštałtu Maksa Štyrnera. Heta ŭžo nie zusim levy anarchizm.
— Dla bolšaści biełaruskaj publiki vaša imia stała viadomym mienavita ŭ suviazi z uručeńniem vam premii imia Hiedrojcia. Ci razumiejecie vy, što ŭvajšli ŭ historyju biełaruskaj litaratury? Jak chutka vy ŭžylisia, źmirylisia z hetym faktam?
— Ja nadziva chutka ź im «źmiryŭsia». Mnie navat samomu dziŭna. Niedzie ŭ hłybini dušy ja hetaha čakaŭ, ale mierkavaŭ, što heta adbudziecca našmat paźniej. I ludzi, jakija dali mnie hetuju premiju, napeŭna, navat nie ŭjaŭlajuć sabie, nakolki dla mianie heta važna, najpierš psychalahična. Bo žyć tak doŭha za miažoj i faktyčna nia mieć praktyčna nijakaj zvarotnaj reakcyi ad čytačoŭ (akramia tych ludziej, ź jakimi ja znajomy asabista) — heta vielmi składana.
I kali ŭziać hetuju premiju i pakłaści jaje na adnu šalu, a na druhuju šalu — usio papiaredniaje žyćcio, napisańnie hetaha ramanu, to ja dumaju, što heta budzie ŭraŭnavažana. I ja ŭsprymaju heta jak satysfakcyju, jak…
— …Jak pieramohu spraviadlivaści?
— Tak. Mahčyma, heta niaścipła. Ale dla mianie heta sapraŭdy pieramoha spraviadlivaści.
— Vaš tvor, jaki vyjhraŭ premiju Hiedrojcia, nazyvajecca «Zaviaršyć hieštalt». Ci možna skazać, što dla vas hety hieštalt zavieršany z atrymańniem premii? Ci dalej adkryvajucca novyja krajavidy, dasiažnyja mary?
— Tak, jon dla mianie absalutna zavieršany. Ciapier ja adčuvaju, što nia maju patreby nikomu ničoha dakazvać. A taksama adkazvać na pytańnie, chto ja taki. U maich tvorach — faktyčna ŭsie źviestki, jakija mohuć być cikavyja čytačam u Biełarusi. I mnie chaciełasia b, kab ludzi daviedvalisia pra majo žyćcio, maje pohlady mienavita z maich knih, a nia z medyjaŭ.
A hieštalt zavieršany sapraŭdy. Ciapier u mianie adčuvańnie, što ŭ mianie raźviazanyja ruki. U mianie ciapier niama patreby pisać knihi, kab niekamu spadabacca. Ja ŭ pryncypie hetaha nikoli nie rabiŭ, ale ŭ vypadku z «Zaviaršyć hieštalt» jano tak trošku atrymałasia. Bo ja zadumaŭ jaje jak aktualnuju knihu, jakaja budzie mieć adrasata. Vybar žury pakazvaje, što mnie heta ŭdałosia.
Kali brać pad uvahu ŭsie ciažkaści z knihadrukam u Biełarusi, to, mnie padajecca, bolš spraviadliva kazać pra tvory. I premija, jakaja aceńvaje vyklučna knihi, trošku zvužaje sehment. Ja, napeŭna, navat nie źbirajusia dalej publikavać drukavanyja knihi. Bo heta nadta darahaja asałoda, i ja dumaju, što najlepš budzie publikavacca ŭ internecie, jak ja i rabiŭ da hetaha. Budu pisać karaciejšyja tvory, jakija mnie bližejšyja pa farmacie — apaviadańni, apovieści — jakija ja da hetaha drukavaŭ tolki ŭ časopisach.
— Ci vy majecie niejkuju hradacyju, hierarchiju siońniašnich biełaruskich litarataraŭ? Ci ličycie vy, što jość peŭnaja roźnica pamiž tym, jak siońniašniaja publika ŭsprymaje sučasnych litarataraŭ, i tym, chto i jak z tvorcaŭ trapić u historyju litaratury?
— Kali pačynać z druhoj častki vašaha pytańnia — naturalna, takaja roźnica jość. Ja dumaju, 99 pracentaŭ aŭtaraŭ, jakija papularnyja ŭ svoj čas, źnikajuć z kulturnaha kruhahladu nastupnych pakaleńniaŭ. Heta treba ŭśviedamlać. Toje, što ŭ mastactvie aktualnaje, dosyć chutka filtrujecca z časam. Bolšaść ludziej, jakija karystajucca pry žyćci słavaj i pośpiecham — jak u pieśni Boba Dyłana, «pieršyja stanoviacca apošnimi», cytujučy Bibliju. Vy pytalisia pra hierarchiju siońniašnich?
— Tak, asabliva cikavaje vaša mierkavańnie, bo vy nie dałučany da ciapierašnich biełaruskich litaraturnych hrupovak i tusovak.
— Viadoma, u mianie jość svaja asabistaja hierarchija. Ja nia maju pretenzii na abjektyŭnaść. Ale niejkaj abjektyŭnaj hierarchii ŭ našaj biełaruskaj sytuacyi niama — bo, pa-pieršaje, mała čytackaj publiki, pa-druhoje, mała tałkovych krytykaŭ, ščyrych i sumlennych.
Moj pryncyp u padychodzie da sučasnaj litaratury ŭ tym, što mianie najpierš cikaviać aŭtary, jakija razhladajuć piśmo mienavita jak mastactva, a nie kulturnuju industryju. Maje ŭlubionyja aŭtary — vydatny aŭtar Illa Sin, potym Siarhiej Pryłucki, jaki časta piša pad pseŭdanimam Pistončyk. Ale, niahledziačy na nibyta niesurjoznaść jahonaha piśma — heta vielmi talenavity i dosyć hłyboki aŭtar. Dalej — Juhasia Kalada, Jeva Viežnaviec, Ihar Babkoŭ, mocnaja proza ŭ Uładzimiera Niaklajeva. Byŭ kaliści taki aŭtar, ciapier amal zabyty — Lavon Vaško, jon vielmi cikava eksperymentavaŭ z movaj.
Toje, što ŭ nas najbolš prykmietna na pavierchni — heta daloka nie zaŭsiody adlustroŭvaje stan litaratury mienavita jak haliny mastactva. Bolšaść z hetaha (viadoma, ja nia budu kazać pra ŭsich, bo mnohich talenavitych aŭtaraŭ nie nazvaŭ) — heta nie zusim mastackaja litaratura. Heta prosta beletrystyka.
Škada, što litaratura straciła svoj mastacki drajv, jaki mieła jašče ŭ pieršaj pałovie 20-ha stahodździa. Ale heta ahulnaja suśvietnaja tendencyja, i ničoha z hetym nie parobiš.
