U hetym hodzie, jaki ŭžo idzie na spad, svajo 95-hodździe moh by «śviatkavać» pieršy Minski kancentracyjny łahier. Pra hetu karnuju ŭstanovu saromielisia pisać historyki, bo šarahovy hramadzianin samo słova «kancłahier» asacyjuje z hitleraŭskimi žachami. Adnak nie pra padziei Druhoj suśvietnaj vajny pojdzie havorka. Za 20 hadoŭ da jaje pačatku ŭ stalicy Savieckaj Biełarusi zapracavała adna z «efiektyŭnych» vynachodak XX stahodździa dla «pieravychavańnia» hramadzian arhanizacyi prymusovaj pracy i ŭmacavańnia ŭłady.
Źviartajučysia da historyi palityčnych represij, hramadskaść tradycyjna zasiarodžvaje ŭvahu na trahiedyi 1930-ch. U nastupnym, 2017 hodzie, akramia 100-hadovych revalucyjnych jubilejaŭ, — 80-hodździe vielizarnaj trahiedyi narodaŭ byłoha SSSR, pik represij, jakija zahubili miljony žyćciaŭ. Adnak u cieni kryvavych 30-ch zastalisia małaviadomymi, drenna vyvučanymi 20-ja hady, kali byŭ zapuščany karny miechanizm. Represiŭnaja sistema balšavizmu — heta taja asnova, na jakoj u karotki termin vyrasła i ŭmacavałasia savieckaja ŭłada.
Ustanovy «novaha typu» stvaralisia VČK užo ŭ samym pačatku hramadzianskaj vajny. Kancentracyjnyja łahiery dla vajennapałonnych isnavali padčas vajny ŭ vajujučych dziaržavach, ale łahiery dla cyvilnych — vynachodnictva balšavikoŭ. Savieckaja ŭłada praktykavała stvareńnie łahieraŭ na zakrytych terytoryjach manastyroŭ, vialikich majontkaŭ, kolišnich fabryk i zavodaŭ.
Kancłahier u manastyrskich ścienach
Minski kancłahier byŭ arhanizavany ŭ centry horada, u byłym klaštary biernardyncaŭ i kaściole Śviatoha Jazepa. Ciapier tam, adrazu za Ratušaj, raźmieščany archiŭ i haściničny kompleks «Manastyrski»
Budynak dobra pasavaŭ dla kancentracyi niesavieckich elemientaŭ. Ad žniŭnia da śniežnia 1920 h. tut raźmiaščaŭsia pierasylny łahier dla polskich vajennapałonnych, ź liku jakich balšaviki sprabavali farmavać čyrvonaarmiejskija častki. Zaduma pravaliłasia. Jak śviedčać zvodki ČK, kojdanaŭskija chłopcy Tadevuš Stanoŭski i Žorž Hłavacki vyvieli z kancłahiera 200 pałonnych «palakaŭ» z 1-ha kavaleryjskaha pałka «polskaj čyrvonaj armii», jakija prosta razyšlisia pa chatach.
U kancy listapada 1920 h. na naradzie pradstaŭnikoŭ ČK Biełarusi, vajennych uładaŭ i Reŭvajensavieta Zachodniaha frontu było vyrašana pačać kancłahiernaje budaŭnictva ŭ Minsku. Dla hetaha treba było terminova vyzvalić budynak klaštara i pieradać pamiaškańnie vyklučna łahieru.
Manachaŭ tam, viadoma, užo nie było, ale inšyja pastajalcy manastyra — charčovyja častki 14-j bryhady 2-j dyvizii, paviatovy minski vajenkamat — nie śpiašalisia ź pierasialeńniem. Piśmovy zahad načalnika haradskoj milicyi Stanisłava Miertensa (jon bolš viadomy jak muž Viery Charužaj, jaki ŭ 1936 h. napisaŭ na jaje danos) paskoryŭ praces. U dakumiencie było asobna adznačana, što ŭ Biełarusi «…iość vialiki kantynhient prysudžanych da łahiernaha źniavoleńnia, i ich pracu možna nieadkładna vykarystoŭvać».
Raźlik na tysiaču źniavolenych
Paśla atrymańnia dyrektyvaŭ praca pa arhanizacyi łahiera zakipieła. Užo 2 lutaha zahadčyk Minkancłahiera, niechta Vosipaŭ V.F., prosić «u terminovym paradku adpuścić 400 sažniaŭ kalučaha drotu dla ŭładkavańnia vakoł dvara łahiera kalučaj aharodžy», rassyłaje patrabavańni na blašanyja baki i blašanyja kubki dla vady na 1000 čałaviek (!), bočki, čarpaki i inšy posud. U haspadarcy patrebnyja byli siakiery, lampy, sani i h.d. Z usiaho horada źbirali vodapravodčykaŭ, šklaroŭ, piečnikoŭ. Łahiernamu kiraŭnictvu pryjšłosia źviartacca ŭ Rabkryn (raboča-sialanskaja inśpiekcyja) pa dazvoł naniać majstroŭ pa svabodnaj canie. Rynak naohuł, jak i rynak rabočaj siły, byŭ zabaronieny. Nie prajšło i miesiaca, jak na ŭvachodzie ŭ łahier była pastaŭlenaja karavulnaja budka. Zapracavała łaźnia, nieabchodnaja ŭ baraćbie z tyfoznymi vošami.
Pakul išli raboty pa ŭładkavańni terytoryi, kancylaryju łahiera i pieršych źniavolenych vyrašana było raźmiaścić u byłoj pažarnaj kałančy. Kamisija ŭ składzie pradstaŭnikoŭ «adździeła prymusrabot Vosipava, narkamata ŭnutranych spraŭ Kielera, kamiteta pa dziaržaŭnych zbudavańniach Tahiera, raboča-sialanskaj inśpiekcyi Fadzimana ahledzieli budynak byłoj kałančy na rahu Pietrapaŭłaŭskaj i Chryščenskaj vulic na pradmiet prystasavańnia jaho dla raźmiaščeńnia pieršaj partyi asudžanych dla adbyćcia pakarańnia ŭ kancentracyjnym łahiery». Jašče da navasiella ŭ budynku było vyrašana pastavić novyja dźviery, abstalavać piakarniu, skłaści łaźnievuju pieč na 30 čałaviek, mylnuju zabiaśpiečyć načoŭkami i raspačać vyrab tapčanoŭ.
Łahier pačaŭ funkcyjanavać 2 sakavika. Užo ŭ mai tam naličvałasia 125 čałaviek. Na 4 lipienia —155; 8 lipienia — 170, 21 žniŭnia — užo 356 čałaviek. Na 17 śniežnia 1921 hoda — 155 mužčyn i 32 žančyny. Kolkaść tak rezka źmienšyłasia, bo ŭvosień 1921 h. adbyŭsia masavy vyvaz asudžanych u rasijskija łahiery, pieršapačatkova ŭ naŭharodski.
Skora łahier staŭ miescam utrymańnia zakładnikaŭ, jakich pieravodzili z rasijskich kancentracyjnych łahieraŭ i rychtavali dla abmienu na aktyvistaŭ kamunistyčnych i levych partyj na Zachadzie. Prydatnyja kandydatury padbirali i ŭ Biełarusi — pradstaŭniki dvaranstva, katalickaha duchavienstva, polskich hramadskich arhanizacyj, aficery i ahienty polskich śpiecsłužbaŭ. Ź Jarasłaŭskaha palityčnaha izalatara, Butyrskaj turmy ŭ Minski kancłahier vieźli hrupy asob, pryznačanych dla abmienu. Ksiondz Iosif Aleksandrovič adkryvaŭ jarasłaŭski śpis.
Žanočaje adździaleńnie
U kastryčniku 1921 h. u łahiery źjaviłasia śpiecyjalnaje žanočaje adździaleńnie. Choć žančyny pastupali z samaha adkryćcia łahiera, ź leta niaredkimi byli źniavolenyja ź dziećmi. Jašče ŭ sakaviku było pryniata rašeńnie zbudavać «žanočy retyrad u dvary na 4 ački». Pa «ačkach» možna zdahadacca, jakoje zbudavańnie zapłanavała kamisija. Jama pad «retyrad» była ŭžo hatovaja.
Skład žančyn-źniavolenych u minskich turmach da pačatku 1920-ch kardynalna pamianiaŭsia. Kali raniej heta byli ŭ bolšaści zładziejki, prastytutki, haspadyni prytonaŭ, dyk ciapier, pa śviedčańni nahladčyka, «damy pajšli kulturnyja». Usie hetyja «damy» apynulisia ŭ łahiery pa palityčnych matyvach. U pieryjad, jaki razhladajecca, chvala aryštaŭ žančyn była na ŭzdymie. Aryšt žančyny, pa sutnaści, aznačaŭ razhrom siamji…
Pabudova kancłahiernaha sacyjalizmu
U raparcie na imia narkama ŭnutranych spraŭ kamiendant kancłahiera narakaŭ na ciažkaści z uładkavańniem haspadarki padparadkavanaj jamu ŭstanovy. Deficyt ćvikoŭ, elektrapravodki, lampačak i inšych nieabchodnych rečaŭ prymušaŭ Vosipava abivać parohi ČK u nadziei atrymać što-niebudź z rekvizavanaha ŭ hramadzian dabra, stukacca ŭ vajskovyja kabiniety, asabliva zabieśpiačenskija, samyja bahatyja na toj momant. Usie vydatki i inviestycyi akupiacca i abiacajuć niemałyja vyhady, zapeŭnivaŭ načalstva vysokich kabinietaŭ Vosipaŭ. «Paralelna z kłopatami ab chutčejšym abstalavańni łahiera, — malavaŭ jon pryvabnuju karcinu budučyni, — ja pačaŭ rychtavać hlebu dla arhanizacyi majsterniaŭ: 1) kravieckaj, 2) šavieckaj, 3) kraviecka-ramontnaj. Majsterni hetyja ja płanuju vykarystoŭvać vyklučna na zabieśpiačeńnie Čyrvonaj Armii», — abiacaŭ kamiendant, vyłučyŭšy apošniuju frazu raparta vialikimi litarami.
Vidać pa ŭsim, Vosipaŭ byŭ na svaim miescy i vidavočna nie biez arhanizatarskich talentaŭ. Nie prajšło i dvuch tydniaŭ, jak častkova byli vyrašanyja prablemy z transpartam: u łahier pastupiła siem «karoślivych koniej», śpisanych z vajskovych častak i vietłazareta. Vajskovaje načalstva taksama adčuła svoj intares. Nadzvyčajny ŭpaŭnavažany Savieta abarony damoviŭsia z kamiendantam na pašyŭ abmundziravańnia i vyrab abutku dla hołych i razutych čyrvonaarmiejcaŭ. Dla łahiernaj majsterni vajskovyja zabieśpiačency vyłučyli 20 šviejnych mašyn i sioje-toje z šavieckaha ryštunku. Akramia taho, upaŭnavažany nie paškadavaŭ 2 tysiačy pudoŭ «ryźzia-adzieńnia», jakoje paśla «dezynfiekcyi i dbajnaha sartavańnia pavinna pastupić u papraŭku». Vosipaŭ paciraŭ ruki pierad zachaplalnaj pierśpiektyvaj łahiernaj vytvorčaści «ź vieličeznaj pradukcyjnaściu» žanočaj, u asnoŭnym, pracy. «Padrabiazny płan vykarystańnia rabsiły ŭ majsterniach budzie padrychtavany paśla arhanizacyi takich», — zapeŭnivała jaho tłumačalnaja zapiska na palach raparta. Ab normach vypracoŭki i «technałohijach vytvorčaści» administracyja łahiera zapytvałasia ŭ adpaviednych narkamatach. Łahiernych technołahaŭ kansultavali śpiecyjalisty z abjadnańniaŭ Biełskura i Bieładzieńnie. Kraŭčycha-źniavolenaja pavinna była pašyć za dzień (8 hadzin) 4 kamplekty letniaha abmundziravańnia abo spodniaj bializny 3 z pałovaj kamplekty.
Małaja Ślapianka — majontak ČK
Niavolniki łahiera dzialilisia na hrupy: z pravam vyvadu na źniešnija pracy i biez prava vychadu za kalučy drot. Asudžanyja pa palityčnych artykułach u asnoŭnym byli pazbaŭlenyja mahčymaści pracavać za miežami łahiera i zaniatyja byli ŭ majsterniach. Tyja ž, chto vychodziŭ pad kanvojem za terytoryju ŭ vialikich i małych hrupach, davali padpisku pra kruhavuju paruku. Za ŭcioki adnaho z hrupy karali ŭsich.
Bolš jak tracina źniavolenych była zaniataja na sielhasrabotach u majontku Małaja Ślapianka. Damova ab arendzie majontka była padpisanaja z paviatovym ziamielnym adździełam 11 sakavika 1921 h. na try hady. Dla narkamata ŭnutranych spraŭ arhanizatary łahiera padrychtavali hruntoŭny dakład ab nieabchodnaści vydzialeńnia kavałka ziamli dla vytvorčaści sielhaspradukcyi ŭ pieršuju čarhu dla svaich patreb. Padbiralisia nadzieły niedaloka ad horada pa pryčynie niedachopu kanvairaŭ. Majontak znachodziŭsia za 3 kiłamietry ad tahačasnaj miažy Minska (pablizu ciapierašniaj Nacyjanalnaj biblijateki), pry Vołmienskim i Barysaŭskim haścincach. 14 sakavika Minski ŭziemadździeł vydzieliŭ kancłahieru ŭ apracoŭku 150 dziesiacin ziamli z majontka Małaja Ślapianka i Chitrova.
Dakumient pieradaje toje pačućcio hłybokaha zadavalnieńnia, ź jakim novyja haspadary apisvali byłyja ŭładańni pamieščyka Paŭła Chitrova. Małaja Ślapianka pryciahnuła ŭvahu siłavikoŭ «dobrym abstalavańniem, …šyrokimi žyłymi i niežyłymi pamiaškańniami…», dva flihieli i piać draŭlanych damoŭ byli ŭ niadrennym stanie, ich vyrašana było vykarystoŭvać pad kvatery aryštavanych i kanvoju. «Fruktovy sad (400 dreŭ) vielmi zakinuty, — adznačyła kamisija. — Panski dom raźmieščany vielmi malaŭniča na viaršyni pahorka siarod zapuščanaha sadu i parku, jon maje patrebu ŭ kapitalnym ramoncie», — apisvaŭ pryhažość i prablemy majontka novy kiraŭnik, niechta Tkačevič. Było vyrašana času nie hublać, «25—30 čałaviek aryštavanych kancłahiera pačnuć pracy pad nahladam śpiecyjalista». Asnoŭnyja kirunki sielhasvytvorčaści byli vyznačany adrazu: aharodnictva, ptuškahadoŭla, śvinahadoŭla, žyviołahadoŭla i trusahadoŭla.
U žniŭni 1921 h. na palach i aharodach majontka pracavała 679 čałaviek.
Enkavedystaŭ premiravali bulbaj
Vosieńniu ŭ majontku Minskaha kancłahiera sabrali dobry ŭradžaj. Kab padzialić ahurki, kapustu i inšuju harodninu, vyraščanuju pracaju źniavolenych, 26 vieraśnia zasiadała śpiecyjalnaja kamisija z pradstaŭnikoŭ adździeła prymusovych rabot, milicyi, narkamata charčavańnia, armii. Paličyli — i «puścili ślazu»: paśla abaviazkovych pastavak i kampiensacyi charčovaha padatku zastavałasia zusim niašmat. Zatoje ŭ vialikaj kolkaści sabrali bulby. Bulbaj było vyrašana premiravać supracoŭnikaŭ NKVD, jakija, jak abviaščaje pratakoł, «panieśli asablivyja pracy pa arhanizacyi i apracoŭcy majontka». Jašče adna śpiecyjalnaja kamisija pavinna była raźmierkavać 200 pudoŭ bulby. Da pratakoła prykłali śpis tych, chto asabliva adznačyŭsia na hetych «sielhasrabotach». Nahladčyki taksama haładali i prasili vydzielić im pajki.
Administracyja łahiera adznačyła «vydatnuju pracu źniavolenych», choć niekatoryja «zusim hołyja i bosyja». I hałodnyja. Norma charčavańnia źniavolenaha łahiera na lipień 1921 h. składała: chleba — 1 funt (0,4 kh), krupaŭ — 32 załatniki (1 załatnik — 4,25 h), muki padkałotnaj 1 i 3/5 funta, tłušču — 4 i 4 / 5 załatnika, cukru — 1 funt, čaju — 1/5 załatnika. Normy byli i na sol, pierac, łaŭrovy list. Usio ŭ raźliku na miesiac! Niaciažka paličyć, što heta vielmi mała. Dośvied łahiernaha pieravychavańnia śviedčyć, što pry najaŭnaści adpaviednych umoŭ pieratvareńnie ŭčorašniaha miaciežnika ŭ raba adbyvajecca vielmi chutka.
U vieraśni kiraŭnictva łahiera padviało niekatoryja vyniki kipučaj raboty. Na pradpryjemstvach i ŭstanovach łahiera, u majontku M. Ślapianka było zaniata 13730 čałaviek. (Źniavolenyja Minskaj turmy taksama pryciahvalisia.) U łahiery byli arhanizavany ciaślarnaja, kravieckaja, kavalskaja, šavieckaja majsterni i asobna pry majontku — rymarskaja, kavalskaja, blašanaja. Častku ŭradžaju vyrašana było abmianiać na nieabchodnyja instrumienty. Za pieranosny horan i kavadła hramadzianinu Paźniaku addali 28 pudoŭ bulby, 10 pudoŭ kapusty, 5 pudoŭ bručki i pud morkvy.
Da nadychodu chaładoŭ płanavali abnieści płotam majontak, zašklić pamiaškańni, pieranieści katły, pryznačanyja dla hatavańnia ježy viaźniam, u adramantavanyja damy, pierakłaści piečy. Uładkoŭvalisia nadoŭha, patreba ŭ darmavoj pracoŭnaj sile była vielizarnaj.
…i sumačka žonki narkama
Minsk imkliva biurakratyzavaŭsia. Pa raznaradcy źniavolenych na pracy možna skłaści śpis ustanoŭ horada, kolkaść jakich ździŭlaje. Praktyčna ŭsie ŭstanovy respublikanskaj ułady padavali zajaŭki: u pieršuju čarhu ŭsie adździeły Centralnaha doma kamunalnaj haspadarki (Kamhasa), usie partyjnyja struktury ad Centralnaha Biuro da rajonnych adździełaŭ, Saŭnarkam, halinovyja narkamaty, viadoma, ČK i NKVD, štab asablivaha pryznačeńnia Reśbieł, Pracoŭna-sialanskaja inśpiekcyja.
Doŭhim byŭ śpis haradskich ustanoŭ i pradpryjemstvaŭ: harvykankam, pracoŭnaja arciel «Łastaŭka», sierabranski rajonny kłub, Dom adpačynku №1, dziciačy dom -kamuna №2, Haradskaja kamisija dapamohi haładajučym, elektrastancyja, Biełtorf, Biełkustpram, 1-ja bieł. pracoŭnaja arciel, ruska-ŭkrainskaja mirnaja delehacyja i inš.
Va ŭstanovach adznačalisia vypadki kradziažu viaźniami, jakija pracavali tam pa raznaradcy. Asabliva kiraŭnictva łahiera adznačyła kradziež sumački ŭ kancylaryi Žansavieta. Radykiula pazbaviłasia (strašna skazać!) prakuror Sofja Šamardzina, žonka narkama ŭnutranych spraŭ Jazepa Adamoviča, pierad jakim dryžała łahiernaje načalstva.
«Rabin Kapialevič ładzić burnyja malebny»
Chto siadzieŭ? U łahier traplali jak za kankretnuju «vinu» pierad novaj uładaj, tak i prosta «padazronyja». Tak, «Ivanoŭskaja Maryja Iosifaŭna, pastupiła ŭ łahier 13 lipienia 1921 h., 23 hady, dvaranka, pachodzić ź vioski Sudniki Kojdanaŭskaj vołaści. Biełaruska, katalička, maje chatniuju adukacyju. Aryštavanaja jak padazronaja. Vypiska z prysudu reŭtrybunała ad 7 lipienia 1921 h. «Zaklučyć u kancłahier jak padazronuju na 1 hod».
Zakłapaciŭšysia «racyjanalnym vykarystańniem pracy źniavolenych» (cytata z raparta), kamiendant Vosipaŭ prapanavaŭ narkamu ŭnutranych spraŭ SSRB, zhadanamu Adamoviču, svaju kvalifikacyju pracoŭnaj siły niavolnikaŭ, strukturavaŭšy ich pa artykułach KK. «…Źniavolenych, — z entuzijazmam rapartavaŭ jon, — možna śmieła padzialić na 4 asnoŭnyja hrupy: 1) prafśpiekulantaŭ, bandytaŭ, k/r (kontrrevalucyjanieraŭ — aŭt.) i zakładnikaŭ, 2) savsupracoŭnikaŭ, asudžanych za sabataž, złačynstva pa pasadzie i inš., 3) kvalifikavanych rabočych i 4) rabotnikaŭ ziamli». Pieršuju hrupu načalnik łahiera prapanoŭvaŭ «kinuć usiu całkam na ciažkija fizičnyja pracy», kab nie zastavałasia ni času, ni sił na baraćbu z režymam. Druhaja — pa abstavinach (svaje ŭsio-taki). Treciaj hrupie pradpisvałasia praca ŭ majsterniach. Čaćviortuju «ja mierkavaŭ by vykarystoŭvać u jaje zvykłaj abstanoŭcy» — pa-haspadarsku rasparadžaŭsia novymi rabami načalnik. Paźniej łahierny kantynhient papoŭniŭsia «nepmanami», kryminalnikami-recydyvistami, savieckimi aparatčykami, asudžanymi za rastratu, vajskoŭcami i navat słužboŭcami asobych častak ČK, jakija pradavali «sakrety» zamiežnym špijonam.
Vosipaŭ zabyŭsia zhadać maleńkuju hrupu śviataroŭ. Słuckija pravasłaŭnyja, ihumienskija katalickija słužki Boha, pradstaŭniki inšych kanfiesij pieryjadyčna akazvalisia ŭ byłym klaštary. «Rabin Kapialevič, — skardzilisia nahladčyki, — źbiraje ceły natoŭp źniavolenych i ładzić burnyja malebny». Paśla čaho źjaviłasia zabarona malicca kamu b tam ni było.
Paŭstancy i ich ukryvalniki
Łahierny kantynhient u Minsku mieŭ svaju śpiecyfiku. Kontrrevalucyjaniery — bałachoŭcy, zielenadubcy, savinkaŭcy, partyzany šmatlikich antysavieckich atradaŭ Karatkieviča, Moniča, Chviadaščeni i inšych sialanskich važakoŭ — zasialili byłyja manaskija kielli. Šarahoŭcy armii Bułak-Bałachoviča (naprykład, 40-hadovy Siamion Tušynski z Mazyrščyny), maładyja chłopcy z Prusinava Minskaha pavieta Michaił Karalecki i Iosif Łucevič užo ŭ lipieni pastupili ŭ łahier. Paŭhoda bałachoŭcaŭ dapytvali ŭ padvałach ČK.
U kancy žniŭnia 1921 h. abrynulisia płany antysavieckich arhanizacyj na ŭsieahulnaje paŭstańnie. Terytoryjaj, dzie pavinny byli razharnucca bai, mierkavałasia Minščyna. Ihumienski paviet razhladaŭsia jak kalidor dla pachodu na Maskvu. U vieraśni 1921 h. dziasiatki zielenadubcaŭ i savinkaŭcaŭ, aryštavanych u Minsku paśla pravału minskaha antysavieckaha padpolla, papoŭnili šerahi źniavolenych jak u turmie, tak i ŭ łahiery. Pradstaŭniki litaralna ŭsich haradskich słajoŭ, tvorčaj intelihiencyi vymušanyja byli pracavać u majsterniach, na fiermach i harodach łahiera.
Praktyčna ŭsia Ihumienskaja arhanizacyja Narodnaha sajuza abarony Radzimy i Svabody (NSZR IS), u bolšaści słužačyja haradskich ustanoŭ, taksama apynułasia ŭ minskich miescach źniavoleńnia. Pamieščyca Alena Ijotka była źniavolena ŭ kielli klaštara «za ŭkryvalnictva bandytaŭ» u svaim majontku ŭ vioscy Vołma. Asnoŭnyja fihury ihumienskaha padpolla, kamandziry Paŭnočna-Minskaj paŭstanckaj partyzanskaj bryhady i ich svajaki, pastupili ŭ łahier paśla šmatmiesiačnaha znachodžańnia ŭ padvałach ČK i na turemnych narach. Ivan Urbanovič byŭ aryštavany za arhanizacyju ŭciokaŭ dački Volhi i ziacia, viadomaha arhanizatara partyzanskich atradaŭ Michaiła Žylinskaha. U łahiery apynułasia žonka kiraŭnika partyzanskaha abjadnańnia karavokaja rabacinistaja (daje jaje partret turemnaja ankieta) sialanka ź vioski Kurhany Ihumienskaha pavieta Antanina Łabukova. Jaje muž, Haŭryła Kirucin, chłopiec ich Ardataŭskaha pavieta Nižaharodskaj hubierni, viadomy bajavik, uziaŭ proźvišča žonki ŭ jakaści atamanskaha psieŭdanima. Maleńkaja małapiśmiennaja 28-hadovaja sialanka była asudžanaja vyjaznoj siesijaj revvajentrybunału 4-j Smalenskaj dyvizii. «Za dapamohu» ahientu NSZRiS Łabukovu paciarpieła i minčanka Alaksandra Sakałova. 52-hadovaja ŭdava, sivaja, u zmorščynach, jak apisvaje biednuju žančynu archiŭnaja turemnaja sprava, pastupiła ŭ łahier, bolš za hod admučyŭšysia ŭ ČK i turmie. Revtrybunał «znajšoŭ, što Sakałova ŭ žniŭni 1921 h. pryniała i schavała ŭ siabie na kvatery ahienta, jon ža načalnik Paŭnočna-Minskaj hrupy partyzanskich atradaŭ Łabukoŭ-Kirucin, viedajučy ab prynaležnaści jaho da hetaj arhanizacyi».
Jak u turmie, tak i ŭ łahiery nazirałasia vialikaja kancentracyja žycharoŭ Słuččyny. Składajecca ŭražańnie, što ŭłada aktyŭna začyščała miaciežny paviet paśla paŭstańnia 1920 h.
Bolšaść aryštantaŭ vyklikała peŭnuju cikavaść jak adukavanyja kampietentnyja śpiecyjalisty. U spravach źniavolenych była navat hrafa «majsterstva». Ludzi pisali pra siabie roznaje: kraŭčycha, elektryk, šaviec i navat «univiersał», jak vyznačyŭ svaje talenty Jan Valijski, asudžany za ŭkryvalnictva raźviedčycy «Zialonaha duba» Hanny Doŭhierd.
Paśla vyniasieńnia prysudu doktaru, viadomamu ŭ Minsku psichijatru Siamionu Vałačkoviču, narkamat achovy zdaroŭja zakidaŭ ČK prośbami dazvolić lekaru vychodzić na pracy za miežy łahiera, u haradskuju balnicu. Na tuju akaličnaść, što Vałačkovič byŭ svajakom atamana Dzierhača i žyŭ u domie Adamovičaŭ paśla adjezdu ich u Polšču, uładam daviałosia zapluščyć vočy.
Paabiacaŭ namalavać Trockaha i ŭciok
Za ŭcioki ŭ pieršy raz uvodziłasia pavieličeńnie terminu źniavoleńnia ŭ dziesiać razoŭ, a za druhija Revalucyjny trybunał mieŭ prava ŭžyć rasstreł. Ale z łahiera biehli ŭsio adno. Lahčej za ŭsio było arhanizavać ucioki, kali hrupa źniavolenych vyvodziłasia na pracy ŭ horad. Kanvair pa viartańni moh sastupić prośbam pastajanna hałodnych aryštantaŭ i dazvolić schadzić na bazar kupić ježy. U pryciemkach časta viartalisia 9 čałaviek z 10.
Cikavaja historyja apisvajecca ŭ raparcie kamiendanta łahiera ad 3 lipienia 1921 h. Małady minčuk-źniavoleny Samuił Mindlin padachvociŭsia namalavać partrety Lenina i Trockaha dla łahiernaha kłuba. Pa darozie ŭ Kultkamisiju pa pendźli i farby «mastak» źbieh. Paśla ŭciokaŭ Mindlina ŭ łahiery režym staŭ bolš žorstkim: uviali pravierku pierapiski, pieratrusy paśla vyvadu na pracu i viartańnia ŭ łahier. Pa pryčynie małoj kolkaści achovy, viaźniaŭ, schilnych da ŭciokaŭ, pieraviali ŭ DOPR. Kamiendant łahiera źviarnuŭsia ŭ NKVD z prośbaj pamianiać vartavuju kamandu kancłahiera, bo pamiž nahladčykami i źniavolenymi naradzilisia «amal rodnasnyja adnosiny», tamu pačaścilisia ŭcioki. Biehli i žančyny, asabliva tyja, chto volaju losu z rasijskich hubierniaŭ apynuŭsia ŭ Biełarusi. Biehli ŭ stanie krajniaha adčaju, psichičnaha zasmučeńnia. Los žančyn u łahiery byŭ vielmi niezajzdrosnym, vielmi ŭraźlivym. Suciašała tolki taja akaličnaść, što terminy byli paraŭnalna nievialikimi. Ciažarnych «za adsutnaściu naležnych hihijeničnych umovaŭ» adpuskali dadomu. Amnistyja da 8 Sakavika davała nadzieju mnohim žančynam daterminova apynucca na voli.
Sistema prymusovaj pracy ŭ 1918—1922 hh. stała, pa sutnaści, adnoj z asnoŭ novaha savieckaha hramadstva. Leninski ŭrad płanamierna nasadžaje sistemu prymusovaj pracy. Minski łahier — tolki adzin u pavucińni dahułahaŭskaj prymusovaj sistemy pracy. U pracach Lenina dastatkova vykazvańniaŭ «ab karyści» kancłahieraŭ. Kancłahier z 1922 h. nazyvaŭsia ŭžo łahieram prymusovaj pracy. Jon nie byŭ takim žudasnym, jak hułahaŭskija łahiery, adnak padobnyja ŭstanovy — ich rodapačynalniki.
Paŭstancy i ludzi z vyšejšaj adukacyjaj
Pra kantynhient viaźniaŭ možna mierkavać z pratakoła pasiadžeńnia Kalehii ČK Biełarusi ad 30 kastryčnika 1921, u jakim jość śpis asudžanych na hod kancłahiera.
Ściapan Teraŭski, Minsk, 55 hod
Zinaida Karol, Słuck, 20 hod
Maryja Kivuła, Słuck, 20 hod
Ryhor Kanstancinaŭ, Chiersonskaja hub., 45 hod
Andrej Bialevič, Pietrahrad, były dvaranin, praparščyk staroj armii, 29 hod
Leanid Viačorka, Słuck, 28 hod, syn śviatara, adukacyja vyšejšaja
Vasil Tyškievič, Słuck, 26 hod, elektramiechanik
Piatro Bahdašyn, Słuck, 32 hady, skončyŭ univiersitet u Kijevie
Alaksandr Dziatłovič, Kakoryčy (Słuččyna), paručnik staroj armii, 27 hod
Nadzieja Biełahałovik, Słuck, 34 hady, abvinavačana za ŭdzieł u padpolnaj antysavieckaj arhanizacyi i špijanaž
Łahiernyja mohiłki
Pavodle ŭskosnych źviestak, pry ścienach ciapierašniaj haścinicy «Manastyrskaja» znachodziacca šmatlikija pachavańni viaźniaŭ. U dakumientach sustrakajecca nazva miesca apošniaha ich prytułku — mohiłki «Brackija», šmatznačnaja nazva.
