Łužyca — rehijon, raźmieščany na terytoryi niamieckich ziemlaŭ Saksonija i Brandenburh. U hetym rehijonie žyvie nievialikaja słavianskaja nacyjanalnaja mienšaść — łužyčanie abo łužyckija serby. (Nia błytać z bałkanskimi serbami!)
Budyšyn
U łužyckich serbaŭ svaja asobnaja mova, navat dźvie: vierchniałužyckaja i nižniałužyckaja. Łužyčanie ŭ Saksonii havorać na vierchniałužyckaj movie, a ŭ Brandenburhu — na nižniałužyckaj. Naahuł možna skazać, što vierchniałužyckaja mova bližejšaja da českaj movy, a nižniałužyckaja — da polskaj.
20 tysiač łužyčanaŭ havorać na svajoj movie — i staryja, i małyja
U kancy červienia my naviedali paŭdniovuju častku Łužycy, jakaja znachodzicca ŭ Saksonii. My pryjechali siudy zajści ŭ redakcyju hazety «Serbske Nowiny», jakaja mieścicca ŭ horadzie Budyšyn (Baŭcen), kulturnym centry łužyckich serbaŭ, a taksama pabyvać na mižnarodnym falklornym festyvali, jaki arhanizujecca raz na dva hady.
Aceńvajecca, što ŭ 40-tysiačnym Budyšynie kala 10% nasielnictva składajuć etničnyja łužyckija serby. Horad pryhoža raskinuŭsia nad rakoj Špreŭjaj (Špreje), za 50 kilametraŭ na ŭschod ad Drezdenu. U horadzie vyłučajecca histaryčny centar z zamkam Ortenburh, jaki byŭ zbudavany jašče ŭ Ch stahodździ i pierabudavany ŭ hatyčnym styli ŭ druhoj pałovie XV stahodździa.
Ličycca, što ŭ Niamieččynie žyvuć kala 60 tysiač łužyckich serbaŭ — 20 tysiač u Vierchniaj Łužycy i 40 tysiač u Nižniaj Łužycy. Adnak hetyja dadzienyja nie paćvierdžanyja nijakimi padlikami: u ahulnanacyjanalnych niamieckich pierapisach etničnaje pachodžańnie nie adznačajecca.
Hałoŭny redaktar štodzionnaj hazety «Serbske Nowiny» Janak Voŭčar (pa-łužycku Janek Wowčer; pa-niamiecku Janek Schäfer) skazaŭ nam, što na vierchniałužyckaj movie ŭsio jašče havorać kala 20 tysiač čałaviek. Usie jany, zrazumieła, vałodajuć i niamieckaj movaj. I niabłaha razumiejuć sumiežnyja słavianskija movy: českuju i polskuju. My biez prablemaŭ dahavorvalisia z łužyčanami na českaj movie. Zrazumieć ichnuju vierchniałužyckuju nam było našmat ciažej, čym im našu českuju.
Sytuacyja ź nižniełužyckaj movaj značna bolš składanaja — niekatoryja kažuć, što hetaja mova ŭžo amal pamierła. Tym nia mienš, isnuje admysłovaja prahrama padtrymańnia i ažyŭleńnia nižniałužyckaj movy dla dziaciej u dziciačych sadkach i škołach Nižniaj Łužycy.
Janak Voŭčar
A jak staviacca da nacyjanalnaj mienšaści pradstaŭniki bolšaści - niemcy? My paprasili našaha surazmoŭcu adkazvać na našy pytańni na svajoj rodnaj movie, jakuju biełarusam redka dzie i kali davodzicca čuć.
Štodzionnaja hazeta z kalarovymi karcinkami
Hazeta «Serbske Nowiny» vychodzić piać razoŭ na tydzień. Raspaŭsiudžvajecca vyklučna praz padpisku. Ciapier u jaje — 1000 padpisčykaŭ. Raz na miesiac vychodzić niamieckamoŭny dadatak da hazety. Hazeta pačała vychodzić u 1842 hodzie, a ŭ 1854 atrymała nazvu «Serbske Nowiny». U 1937 hodzie nacysty zakryli hetaje vydańnie. U časy Hiermanskaj demakratyčnaj respubliki hazeta ŭznaviła vychad pad novaj nazvaj — «Nowa doba». U 1989 hodzie viarnułasia da tradycyjnaj nazvy. U redakcyi pracujuć 13 čałaviek: 7 redaktaraŭ-žurnalistaŭ, stažor, fatohraf, styl-redaktar, 2 hrafičnyja redaktary, sakratarka.
Hazeta «Serbske Nowiny» vychodzić u vydaviectvie «Domowina» ŭ Budyšynie. Vydaviectva mieścicca ŭ tym samym budynku, što i hazeta. U tym samym budynku znachodzicca taksama łužyckaja kniharnia. «Domowina» atrymlivaje finansavyja srodki z Fondu łužyckaha narodu, pryblizna 2 miljony eŭra na hod. U svaju čarhu, Fond łužyckaha narodu atrymlivaje štohod amal 17 miljonaŭ eŭra: 8,2 miljona ad federalnaha ŭradu; 5,7 miljona ad ziamli Saksonija; 2,9 miljona ad ziamli Brandenburh.
Pa darozie z redakcyi my abyšli budynak, dzie mieściacca ŭsie łužyckija kulturnyja ŭstanovy, i zazirnuli ŭ kniharniu. Łužyckija knihi vychodziać rehularna, choć i niahusta. Aktyŭna pišuć niekalki dziasiatkaŭ litarataraŭ, ale nad imi pa-raniejšamu ŭzvyšajucca postaci sučasnych klasykaŭ - paeta Kita Łorenca i prazaika Juryja Brezana. Na žal, fatahrafavać nam u samoj kniharni nie dazvolili - režymny abjekt… Zatoje nam pašenciła skupić u bukinistyčnym adździele dva apošnija asobniki «Vierchniałužycka-rasiejskaha słoŭnika» 1974 hodu vydańnia, nabyli i što z hetym słoŭnikam pačytać.
Na vulicach u Budyšynie łužyckaj movy asabliva nie pačuješ. Ale jość miescy, jakija treba viedać. Aprača ŭžo zhadanaha «bastyjonu», dzie mieściacca kulturnyja ŭstanovy, redakcyi i kniharnia, jość jašče Serbski muzej z davoli dobraj i ŭsieachopnaj ekspazycyjaj.
Jašče adin abaviazkovy punkt prahramy kožnaha hośla łužyckaj stalicy - restaran serbałužyckaj kuchni «Wjelbik», jaki słavicca svajoj haścinnaściu i kulinarnaj aŭtentykaj.
Spynilisia my ŭ hateli «Dom Eck» - «Saborny roh», jaki mieścicca kala Katedralnaha saboru, jak raz na rahu. Praŭda, dziela taho, što my viedali tolki niamieckuju nazvu, identyfikavać hatel, nie zazirajučy ŭ słoŭnik, udałosia nie adrazu.
Festyval
Jakraz u Krosčyčach — dzie žyvie tysiača čałaviek, amal usie ź jakich havorać na vierchniałužyckaj movie — 24 červienia adbylisia najvažniejšyja kancerty sioletniaha Mižnarodnaha falklornaha festyvalu ŭ Łužycy, na jaki byli zaprošanyja falklornyja kalektyvy z tuzinu zamiežnych krainaŭ, u tym liku i «Krupickija muzyki» ź Biełarusi. Darečy, hety kalektyŭ, stvorany ŭ vioscy Krupicy Mienskaha rajonu 35 hadoŭ tamu, na našu dumku mieŭ najlepšy vystup na festyvali ŭ Krosčycach.
Ale cikaviejšymi za vystupy ŭdzielnikaŭ festyvalu byli žyvyja kantakty ź miascovymi ludźmi.
Try łužyckamoŭnyja pakaleńni
Škoła, siamja, asiarodździe
Kala 5 tysiač dziaciej u Vierchniaj Łužycy chodziać u łužyckija i dźviuchmoŭnyja, łužycka-niamieckija, škoły. U małodšych klasach usie pradmiety vykładajucca pa-łužycku; u starejšych — takija pradmiety jak fizyka i matematyka vykładajucca pa-niamiecku i pa-łužycku. My pahavaryli ź siamjoj Klemensa i Judyt Škodaŭ ź vioski Pančycy pra toje, ci lohka zachoŭvać svaju movu, kulturu i tradycyi łužyckim serbam im u siamji i łužyckim serbam u Saksonii.
Na raźvitańnie Judyt ź dziećmi zaśpiavali nam łužyckuju piesieńku.
Apošniaja sustreča čakała nas užo, kali my źbiralisia viartacca ŭ Prahu. Prosta na festyvalnaj vulicy nas paznali niejkija biełaruskija ludzi - Piatro i Marlena. Jak vyjaviłasia, jany tut nia pieršy i nie druhi raz, cikaviacca łužyckaj sytuacyjaj, majuć tut siabroŭ, ź jakimi padtrymlivajuć tvorčyja kantakty. Siabry hetyja taksama stajali pobač - heta byŭ viadomy navat i ŭ Biełarusi serbałužycki «antyfołk-pank-šanson»-duet Berlinska dróha - Uta i Paŭl. Na fonie festyvalnych butaforskich «vyšyvanak» jany hladzielisia sapraŭdy žyva i aryhinalna.
