Pakul kraina čakaje film «Kupała» — ambicyjny prajekt Nacyjanalnaj kinastudyi pra los narodnaha paeta, — «Źviazda» sustrełasia ź jaho aŭtaram Uładzimiram Jankoŭskim. Režysior i akcior sa znakamitaj siamji — Uładzimir źjaŭlajecca synam Raścisłava Jankoŭskaha i plamieńnikam Aleha Jankoŭskaha — jakraz zajmajecca postpradakšanam karciny, da taho ž na kinafiestyvali «Listapad», jaki adkryŭsia ŭčora, vystupaje ŭ jakaści člena žury Asnoŭnaha konkursu ihravoha kino. Što heta za čałaviek — kinaman i miełaman, jaki zrabiŭ sabie imia ŭ klipmiejkierstvie i zdymkach rekłamy, źniaŭ šerah rasijskich filmaŭ i sieryjałaŭ, a ciapier rychtuje da pakazu nacyjanalny biełaruski film, my padčas razmovy pasprabavali vyśvietlić.
— Što takoje, na vaš pohlad, nacyjanalny film?
— Naša sapraŭdnaja prablema ŭ vyznačeńni, chto my, adkul i što takoje Biełaruś. Tut mała chto razmaŭlaje na biełaruskaj movie, viedaje svaju historyju i čytaje ajčynnuju litaraturu. SSSR, dzie ŭsie byli savieckimi ludźmi sa stalicaj Maskva, užo niama, a mnohija žychary našaj užo niezaležnaj krainy dahetul adnosiać siabie da taho boku. Dyk voś nacyjanalny film pryznačany dapamahčy zrazumieć, chto my takija.
— Vy kažacie, šmat chto adnosić siabie da niebiełaruskaha boku. U čym heta prajaŭlajecca?
— Pa-pieršaje, u tym, što pracentaŭ dzievianosta nasielnictva nie havoryć na biełaruskaj movie. Tak było i ŭ savieckija časy: biełaruskuju ŭžyvali tolki nastaŭniki i piśmieńniki — u vyniku ŭ nas ź dziacinstva vypracavałasia adčužeńnie ad svajoj movy, my adčuvali siabie haspadarami ruskamoŭnaj krainy, a na biełaruskamoŭnych hladzieli jak na izhojaŭ. Takaja situacyja — absurd, niedarečnaść i niepavaha da samich siabie. Ja liču, nas metanakiravana ścirali i pačałosia heta jašče ŭ Rasijskaj impieryi, paśla Lutaŭskaj revalucyi my atrymali niepraciahłuju volu, ale chutka ŭsio pačałosia nanoŭ. Ja nie chaču takim čynam zrabić nacyjanaliscki vypad suprać Rasii, ja tolki kanstatuju, što ŭ Biełarusi mała biełaruskaha, a heta amal etničnaja katastrofa. Kali niama karanioŭ, pra jakuju radzimu moža iści havorka — paniaćcie radzimy za časy SSSR, dzie paŭstaŭ kašmarny łozunh «Moj adras nie dom i nie vulica, moj adras — Saviecki Sajuz», razmyłasia, heta naša trahiedyja. Jak trapna niekali zaŭvažyŭ Mikita Michałkoŭ, takaja kraina mahła źjavicca choć u Afrycy, bo heta była impieryja sacyjalistyčnych respublik, a nie nacyjanalnaściaŭ. U sučasnaj Biełarusi my, na žal, praciahvajem žyć pa iniercyi, kulturnaha adradžeńnia nie adbyvajecca, i słova Biełaruś ryzykuje stać farmalnym.
— U picierskim instytucie, kali ja tam vučyłasia, vykładčyk na adnoj ź lekcyj skazaŭ, što biełaruskaja mova była štučna ŭtvorana ŭ pačatku XX stahodździa.
— Ja viedaju hetyja lehiendy. Jość jašče lehienda pra toje, što Janka Kupała i Jakub Kołas byli śpiecyjalna zasłanymi ahientami NKUS. Kali ŭ pačatku XX stahodździa paśla sta hadoŭ zabarony stała mahčyma pisać i vydavacca na biełaruskaj movie, paety i piśmieńniki, što da hetaha niedzie chavalisia, pavyrastali jak hryby paśla daždžu. I jak ich było šmat, i jaki heta byŭ natchniony čas — ludzi žyli budučyniaj i maraj ab adnaŭleńni krainy. Treba viedać, jaki strašny los čakaŭ prynamsi adnaho ź ich, tamu film «Kupała» vielmi važny.
— Ci možna ŭsprymać Kupału jak simvał «pakutnickaj» biełaruskaj kultury?
— Tak, napeŭna, jon pavinien być simvałam i dapamahać biełarusam zazirnuć unutr siabie. Na moj pohlad, Kupała — najmacniejšy biełaruski paet. Bahdanovič byŭ vielmi dobry, ale, na žal, mała pažyŭ, choć i Kupała, jak jon sam nieadnarazova kazaŭ, usio najlepšaje napisaŭ da 1917 hoda.
— A ci moža mastactva kino značna paŭpłyvać na masavuju publiku?
— Kaniešnie, niezdarma Uładzimir Iljič Lenin kazaŭ, što najvažniejšym z mastactvaŭ źjaŭlajecca kino: jon razumieŭ, jak chutčej pierakanać narod. Zaraz hetym zajmajecca telebačańnie, a tady «pravilnaje» myśleńnie ludziam unušałasia praz masavy kiniematohraf.
— Savieckaje kino dobra pracavała ŭ jakaści prapahandy?
— Vielmi dobra. Mnohija, chto žyŭ tady, dahetul raskazvajuć, jak dobra było žyć u Sajuzie. Ja razumieju, što kožny nastalhuje ab dziacinstvie i junactvie, ale nichto nie choča ćviaroza pahladzieć na toje, što było — palicy mahazinaŭ pustyja, zamiest tualetnaj papiery hazieta, u dziaciej niama padhuzkaŭ, prakładki ŭ žančyn źjavilisia tolki ŭ 1991 hodzie. Usie hetyja prymityŭnyja rečy śviedčać pra toje, što pra ludziej nichto nie dumaŭ. Pry hetym moj baćka, naprykład, da śmierci vieryŭ, što žyŭ u vialikaj krainie.
— Časta kažuć, što ŭ toj čas kino było nadzvyčaj dobraje, duchoŭnaje i zaraz takoha nie zdymajuć.
— Jano było biazdarnaje i falšyvaje. Žvaniecki pravilna jaho acharaktaryzavaŭ — «z žyćcia hałuboŭ». Heta byli filmy nie pra ludziej, a pra hałuboŭ. Mif pra dobraje savieckaje kino raźviejvajecca vielmi lohka: kožny hod u Savieckim Sajuzie zdymałasia kala 360 karcin, dyk kolki za siemdziasiat hadoŭ pavinna było źjavicca vydatnych? Šalonaja kolkaść, ale pasprabujecie paličyć — z Tarkoŭskim, Paradžanavym, Daŭženkam, Ejzienštejnam, Danielijaj, Hajdajem, Razanavym i najlepšymi rabotami Michałkova nie nabieracie i siamidziesiaci. Štuk dvaccać adnych i tych ža filmaŭ — «Ironija losu», «Kaŭkazskaja niavolnica», «Bryljantavaja ruka» i inšyja — nonstopam idzie pa telebačańni, i ŭ ludziej farmirujecca stereatyp pra dobraje savieckaje kino. A pahladzicie na ZŠA: sorak cudoŭnych kinakarcin i sieryjałaŭ źjaŭlajecca štohod, bo pracuje niezaležnaja industryja, i ŭ joj, što važna, niama tabu. Čamu ŭ rasijskich sieryjałaŭ nizkaja jakaść: u ich ni pra što nielha havaryć.
— A ŭ našym biełaruskim kino?
— Mahu kazać tolki za siabie: u rabocie nad «Kupałam» pałki ŭ koły mnie nie ŭstaŭlali. Nie viedaju, jak budzie dalej, ale pakul mnie nichto nie pieraškadžaŭ.
— Kali ahučyli imia režysiora filma «Kupała», u dačynieńni da vas vykazvaŭsia skiepsis z-za taho, što vy viadomy inšymi žanrami — pieravažna muzyčnymi klipami i rekłamnymi rolikami.
— Heta z-za niedaśviedčanaści tych, chto vykazvaŭsia. Klipy i rekłamu ja nie zdymaju z 2007-ha i za hetyja dvanaccać hadoŭ zrabiŭ dvaccać adzin kina- i teleprajekt, u tym liku z vysokim hladackim rejtynham. Ja byŭ adnym z najlepšych klipmiejkieraŭ na terytoryi SND, adpaviedna pra mianie šmat havaryli, a kali pierajšoŭ u inšy farmat, majo imia rastvaryłasia, bo sieryjałaŭ vypuskajecca vializnaja kolkaść, i jarkich siarod ich niašmat, da taho ž zdymaŭ ja dla Rasii, tamu ŭ biełaruskich maśmiedyja źjaŭlaŭsia redka.
— Ale momant, kali vy pierajšli z małych formaŭ na vialikija, usio ž byŭ. Z punktu hledžańnia majsterstva, ci nie transfarmuje praca z peŭnym žanram, jak u vašym vypadku, z klipami i rekłamaj, režysiorskaje myśleńnie?
— U mianie nie było składanaha pierachodu: maje muzykalnyja klipy byli maleńkimi filmami, čamu ja i byŭ niepadobny da inšych klipmiejkieraŭ. Ja zaŭsiody chacieŭ zajmacca kino, ale nie było takoj mahčymaści, u 1990-ja jano amal nie zdymałasia, zatoje klipmiejkierstva było topavaj prafiesijaj, u joj ja siabie i prajaŭlaŭ. U režysiorskaj pracy mnie cikavaje ŭsio, palarnaść dla mianie źjaŭlajecca pakazčykam najvyšejšaha piłatažu. Pahladzicie na Stenli Kubryka: «Źziańnie» — chorar, «Bary Lindan» — satyra, «Doktar Strejndžłav» — kamiedyja, «Kaśmičnaja Adysieja» — fantastyka, pry hetym kožny film stanaviŭsia pieravarotam u kino.
— Vy šmat hadoŭ pracujecie ź videakantentam. Mnie padajecca, praz kino možna prasačyć, jak mianiajecca sacyjakulturny fon. Vy zaŭvažyli niejkija pieramieny?
— Čas klipaŭ syšoŭ: jany burna raźvivalisia ŭ 1980—1990-ja, kali ŭ ich układali dušu i talent, ja tady byŭ prosta «zorkaj». Zaraz klipmiejkierstva zaniało dapamožnuju nišu, rekłama taksama stała vykonvać vyklučna svaje pramyja funkcyi. U mastactvie ŭvohule ŭsio mocna źmianiłasia: jano zasiarodziłasia na spažyŭcu i stała tavaram. Kino viartajecca da taho, z čaho pačynałasia, — da atrakcyjona. Kali ŭ kancy XIX stahodździa ludzi pužalisia i źbiahali ź pieršych pakazaŭ bratoŭ Lumjer, to ciapier ich uražvajuć sistemaj 3D, abjomnym hukam i tak dalej. Ja taksama z žonkaj i synam chadžu na błokbastary. U kinateatr ludzi prychodziać adpačyć, heta zaŭsiody peŭny rytuał. U hety ž čas z dramaj lepš zastavacca sam-nasam doma, bo jana patrabuje ŭvahi, heta nie adpačynak, a duchoŭnaja praca.
— A kažučy pra źmiest, što možna było dazvolić sabie dvaccać hadoŭ tamu i ŭžo nie dazvoliš sabie siońnia, i naadvarot — da čaho siońniašniaja publika stavicca praściej?
— Kali kazać uvohule, prablemaj stała palitkarektnaść. Zachodniaje hramadstva ciapier nastolki palitkarektnaje, što heta ŭsio pieratvarajecca ŭ tatalitaryzm, ludzi bajacca i słova skazać. Režysior Tod Filips, jaki źniaŭ «Džokiera», trapna nazvaŭ sučasnaje hramadstva «praśvietlenym». Ludzi ŭžo nie razumiejuć, što dobra, što drenna: niechta niekaha abviaščaje voraham, fas i ŭsie, na čałavieka nakidvajucca. Heta kamiedyja absurdu. Filips kaža, što zdymać vostryja kamiedyi stała niemahčyma, bo ni z koha nielha paśmiajacca, i filmam «Džokier» daje aplavuchu hetamu «praśvietlenamu» hramadstvu. I bačycie, na jaho pakazy pajšli ŭsie, tamu što adčuvajuć falš navokał, a «Džokier» kaža praŭdu. Ale nas hetyja prablemy nie datyčacca, my žyviom na inšaj płaniecie.
— A jakija ŭ nas prablemy?
— U tym, što my dahetul žyviom u Savieckim Sajuzie, i ideałahična, i materyjalna, i mientalna.
— Nie tak daŭno biełaruskija kiniematahrafisty ŭ admysłovym kalektyŭnym artykule zadalisia pytańniem, u čym prablema biełaruskaha kino. Vy na hety kont razvažali?
— Heta ŭsio demahohija. Kali śfieru kino nie pamianiać dyjamietralna, ničoha raźvivacca nie budzie. Patrebien haspadar — ja maju na ŭvazie dyrektara kinastudyi, — zdolny ažyćciavić reformy. Zaraz u «Biełaruśfilma» dobry dyrektar, ale bajusia, biez dapamohi pravieści reformy jamu budzie składana. Sistema pavinna być pradziusarskaj, a pradziusar — być zacikaŭleny ŭ tym, kab pradać film. U kinabiźniesie postsavieckaj prastory ŭsio pieraviernuta z noh na hałavu: aŭtary biaruć u dziaržavy hrošy, bolšuju častku zabirajuć sabie, a astatak traciać na kino, to-bok zarablajuć na tym, što prosta zabirajuć častku ź biudžetu, u vyniku jakaść filma nikoha nie cikavić. Ja nie vielmi vieru ŭ dziaržaŭnuju industryju kino, kinastudyja mahła b być fabrykaj pasłuh i rabić chiba što adzin-dva filmy z dobrymi scenaryjami i režysiorami. Ciapier Ministerstva kultury abviaščaje konkurs i daje zdymać kamu zaŭhodna, a kolki možna nastupać na adny i tyja ž hrabli: užo stolki hadoŭ na dziaržaŭnyja hrošy zdymajecca kino i nivodnaha dobraha filma nie źjaviłasia.
— Uładzimir, navat vy atajasamlivajecie biełaruskaje kino z «Biełaruśfilmam». Ale kinastudyjaj jano nie abmiažoŭvajecca.
— Abmiažoŭvajecca. Na pustym miescy ničoha źjavicca nie moža. Ja ŭsio žyćcio vyvučaju prafiesiju, ja vielmi pavažaju kino, ja nie moh dazvolić sabie zdymać, pakul nie navučyŭsia, jak heta rabić. Ja nie kažu, što moj šlach — pravilny, ale ja bačyŭ našy niezaležnyja filmy i mahu skazać, što jany nieprafiesijnyja. Aŭtary prosta ihrajuć u kino, heta ŭsio — ihra. Nie tak daŭno hladzieŭ intervju majho siabra Andreja Kurejčyka, dzie jon skazaŭ: «Dajcie pa sto tysiač tryccaci studyjam i dvaccać z tryccaci filmaŭ atrymajucca drennyja, a dziesiać dobryja». Mahu pajści ŭ zakład na miljon, što dobraha nie budzie nivodnaha. Talenavitych režysioraŭ u Biełarusi pakul nichto nie stvaryŭ, u nas niama škoły, a niekatoryja dumajuć, što pahladziać u kinateatry paru karcin i zdymuć svaju.
— Vam adrazu možna paryravać francuzskaj novaj chvalaj, jakuju zrabili ŭčarašnija kinakrytyki.
— Amierykancy, francuzy, italjancy z malenstva čujuć dobruju muzyku i hladziać cudoŭnyja filmy — z małakom maci ŭbirajuć jakasnuju kulturu. A naša kraina ŭ hetym dačynieńni izalavanaja i niavučanaja. Kali Saviecki Sajuz raspaŭsia, u nas bolš za dziesiać hadoŭ ničoha nie zdymałasia. Za hety čas źmianilisia pakaleńni i maładyja paśla hadoŭ cišyni i miarćviačyny akazalisia la raźbitaha karyta, u ich nie było piedahahičnaha siłkavańnia, atrymaŭsia vakuum. A kali ty chočaš niešta zrabić paśla vakuuma, treba prahna vučycca. Trufo z Hadaram stali zdymać, kali ŭsio kino viedali napamiać, kab admović papiarednikaŭ i zrabić revalucyju, jany dobra vyvučyli minułaje. U nas ludzi chočuć zdymać kino dla taho, kab pra jaho skazali: «O, heta režysior». Tut usie va ŭsio ihrajuć. U 1990—2000 hady ja zdymaŭ šmat klipaŭ dla rasijskich rok-muzykantaŭ: ja bačyŭ ich sposab žyćcia i razumieju, čamu dobraj rok-muzyki nie było. Znoŭ ža, z-za adsutnaści karanioŭ, ale hałoŭnaje — kali jany stali zajmacca muzykaj, jany chacieli prosta ihrać u jaje. Mark Nopfler spaŭ z hitaraj i ihraŭ pa dvanaccać hadzin u dzień — hety fanatyzm jość mahčymaść stać vialikim muzykantam, naprykład, jak Džymi Chiendryks. A hetyja zajmalisia tym, što rabili sabie zaviŭku i akružali siabie niekalkimi dziaŭčynami, nibyta fanatkami — jany ihrali ŭ hety śviet. U luboj halinie mastactva ciapier adbyvajecca toje ž samaje: nichto ŭsurjoz nie zajmajecca prafiesijaj, voś čamu ja nie vieru, što z tych tryccaci filmaŭ dziesiać buduć dobryja.
— A na «Biełaruśfilmie», značyć, nie ihrajuć?
— A «Biełaruśfilm» — heta miechanizm, jaki niekali zaviali i jon idzie-idzie-idzie, jaho padsiłkoŭvajuć hrašyma, i jon praciahvaje iści. Ja staŭ supracoŭničać z kinastudyjaj tolki dla taho, kab źniać kino. «Kupału» da mianie prapanoŭvali čatyrom režysioram, jany spužalisia i admovilisia. A ja nie spužaŭsia, bo viedaŭ, pra što zdymać i jak zdymać. Ja tryccać hadoŭ viedaŭ, jak heta rabić, u mianie prosta nie było mahčymaści. I «Kupału» ja zrabiŭ tak, jak razumieju i ŭmieju.
— I ŭ vas, na vaš pohlad, atrymałasia?
— Nie viedaju, ja pakul nie adčuŭ film poŭnaściu, my jaho nie darabili. Niešta, napeŭna, atrymałasia, a niešta nie — pahladzim. Va ŭsialakim vypadku jon taki, jakim ja chacieŭ jaho bačyć, i mnie ŭ hetym nichto nie pieraškadžaŭ. Kali jon nie spadabajecca hledaču, vinavaty budu tolki ja.
— Sioleta vy źjaŭlajeciesia členam žury «Listapada». Vy zvyčajna dałučajeciesia da kinafiestyvalu ŭ jakaści hledača?
— Ja kožny dzień abaviazkova hladžu dźvie-try karciny albo dobry sieryjał i niekatoryja filmy z prahramy «Listapada» mahu ŭbačyć navat raniej.
— Jak vy paśpiavajecie?
— Ja prosta nie čytaju haziety i nie siadžu ŭ internecie. Što takoje čatyry hadziny ŭ dzień? Niekatoryja na televizar traciać stolki ž, tolki jany hladziać śmiećcie, a ja ŭ hety čas — dobraje kino.
Hutaryła Irena KACIAŁOVIČ
