Zajava Ihara Marzaluka pra toje, što nadyšoŭ čas viarnuć biełaruskija kulturnyja kaštoŭnaści, vyviezienyja ŭ Rasiju, ažyviła razmovy pra restytucyju. Kandydat sacyjałahičnych navuk Alaksiej Łastoŭski prapanuje hladzieć na hetuju zadaču bieź iluzij.
Rečy mohuć być viernutyja albo 1) pa dobraachvotnaj inicyjatyvie, albo 2) pa rašeńni suda, kali niejkija rečy byli vyviezienyja z parušeńniem zakanadaŭstva. Što važna, sudovaja pastanova pra viartańnie kaštoŭnaściaŭ źjaŭlajecca precedentam, na padstavie jakoha mohuć ažyćciaŭlacca inšyja pazovy. Tamu, naturalna, dla muziejaŭ heta vielmi balučaje pytańnie, i pakul
restytucyja vielmi redka ažyćciaŭlajecca praz sudovyja rašeńni. Ale moža adbyvacca, kali vyvaz ažyćciaŭlaŭsia ź vidavočnym parušeńniem nacyjanalnaha ci mižnarodnaha zakanadaŭstva.
Samy prosty prykład — heta skradzienyja rečy. Kali ŭ muziei vyjaŭlajecca reč i možna dakazać, što jana była skradzienaja, to jaje musiać viarnuć.
Bolš składanyja pytańni — heta kanfiskacyi, jakija ažyćciaŭlalisia ŭ ekstremalnych abstavinach (naprykład, padčas Druhoj suśvietnaj vajny). Pakul što jość jurydyčny kansensus, što rečy, kanfiskavanyja nacystami ŭ habrejaŭ, musiać być viernutyja haspadaram (ci ŭ naš čas — ich zakonnym naščadkam). Ciapier u Zachodniaj Jeŭropie muziei dobraachvotna praviarajuć svaje kalekcyi i šukajuć rečy, jakija mohuć mieć padobnaje pachodžańnie. Kali znachodziać takija rečy, šukajuć naščadkaŭ i prapanujuć im kampiensacyju ci, u krajnim vypadku, viartajuć rečy. Adznaču: havorka idzie pra Zachodniuju Jeŭropu (Hiermanija, Aŭstryja, Francyja, Vialikabrytanija i h.d.).
Heta stvaraje precedent, jaki možna vykarystoŭvać. Palaki, naprykład, zdoleli viarnuć adnu sa skulptur pałaca ŭ Łazienkach, jakaja była vyviezienaja nacystami i niadaŭna ŭspłyła na adnym z aŭkcyjonaŭ.
To-bok dla biełarusaŭ heta samaja realnaja mahčymaść ažyćciaŭleńnia restytucyi — šukać kaštoŭnaści, vyviezienyja nacystami i pa zhodzie ci praz sud viartać ich. Heta budzie adpaviadać mižnarodnamu pravu, i pry ŭmovie najaŭnaści dokazaŭ takija rečy buduć viernutyja.
Vierniemsia da vypadku z pramovaj Marzaluka. Jon kaža pra rečy, jakija byli vyviezienyja ŭ pačatkovy pieryjad vajny z terytoryi Biełarusi na terytoryju Rasii i nie byli viernutyja ŭ paślavajenny pieryjad. Što nam na heta skažuć jurysty? Hetyja rečy byli vyviezienyja biez parušeńnia isnaha na toj momant zakanadaŭstva (SSSR), i, adpaviedna, Biełaruś nie maje nijakaha lehalnaha prava pretendavać na ich viartańnie. To-bok padavać u mižnarodny sud u hetaj situacyi nie maje nijakaha sensu. Jak nie maje sensu padavać u sud datyčna rečaŭ, jakija byli vyviezienyja ŭ Maskvu ci Pieciarburh ŭ časy Rasijskaj Impieryi ci SSSR.
Kali tolki my nie zmožam dakazać parušeńnie rasijskich ci savieckich zakonaŭ u suviazi z hetym vyvazam — ale ŭ vypadku Rasii praktyčnych šancaŭ na restytucyju heta taksama nie daje.
Inšy aśpiekt restytucyi — heta dobraachvotnaje viartańnie. U dadzienym vypadku havorka idzie pra akt, jaki nie źjaŭlajecca vykanańniem sudovaj pastanovy i, adpaviedna, nie stvaraje jurydyčnaha precedentu.
Ja vyšej zhadvaŭ, što muziei dobraachvotna viartajuć kanfiskavanyja nacystami ŭ habrejaŭ rečy, ale heta i častkova dziela paźbiahańnia sudovych pracesaŭ (i adpaviednych reputacyjnych strat). Ale ciapier u śviecie pajšła mocnaja chvala restytucyi, jakija maje zusim inšaje pachodžańnie — z kompleksam viny za kałanijalnuju ekspłuatacyju pazajeŭrapiejskich narodaŭ. Pijanieram stała Francyja, dzie pa ŭkazie Makrona pačałosia viartańnie kaštoŭnaściaŭ, vyviezienych z afrykanskich krain. Dalej da hetaha pracesu dałučyłasia Hiermanija, dzie ciapier taksama pačali rychtavać hlebu da pracesu dobraachvotnaj restytucyi. Vidavočna, što hety praces budzie pašyracca i na inšyja krainy. Ale tut havorka idzie vyklučna pra dobraachvotnaje viartańnie, jakoje nie moža być jurydyčnym precedentam.
Navat kali my zaviadziom razmovu pra toje, što Biełaruś była kałonijaj Rasijskaj Impieryi (a heta naŭprost supiarečyć pastułatam histaryčnaj palityki, sfarmulavanym Kavaleniem i Co ŭ «Biełaruskaj dumcy»), to zastajecca vyklučna apielacyja da sumleńnia rasijskaj palityčnaj elity. Jak vy razumiejecie — šancaŭ z hetaha taksama nul.
Tamu treba razumieć, što nad prablemaj restytucyi Biełarusi varta pracavać u dvuch vymiareńniach: aktualnym i na pierśpiektyvu.
U aktualnym treba ŭščylnuju zaniacca vyvučeńniem vyviezienych nacystami rečaŭ. Heta daje realnyja šancy na viartańnie kaštoŭnaściaŭ.
Na pierśpiektyvu — treba pracavać jak historykam, tak i intelektuałam.
Kamisija pa restytucyi musić mieć zusim inšuju asnovu i finansavańnie. Jana musić być daśledčaj kamandaj z historykaŭ, jakija atrymlivajuć finansavańnie na ažyćciaŭleńnie kamandzirovak u muziei i archivy inšych krain. Asabliva važnym źjaŭlajecca vyvučeńnie rasijskich pravincyjnych muziejaŭ, dzie fondy schavanyja i nie katałahizavanyja. Nastupnym etapam musić być navukovaja apracoŭka hetych daśledavańniaŭ, vydańnie katałohaŭ i manahrafij. Tak, heta praca na pierśpiektyvu niekalkich dziasiatkaŭ hadoŭ, ale, pa sutnaści, jana musiła pačacca z 1990-ch hadoŭ i tak i nie była praroblenaja.
Pa-druhoje, musić być abmierkavany status Biełarusi ŭ składzie Rasijskaj Impieryi/SSSR.
Jakim byŭ charaktar ekspłuatacyi ŭ płanie raźmierkavańnia kulturnych kaštoŭnaściaŭ? Pakul nie budzie manahrafij i mižnarodnych kanfierencyj na hety kont — nijakaj surjoznaj razmovy pra restytucyju, jakaja b mieła mižnarodnaje pryznańnie, vieści niemahčyma.
Dekłaracyju Marzaluka treba razumieć jak palityčny žest, jaki ŭ rečaisnaści zusim nie adpaviadaje tamu, što treba rabić, kab zrabić viartańnie kaštoŭnaściaŭ realnym. Jasna, što praściej vypuścić inviektyvu, čym pieratvaryć pracu kamisii pa restytucyi ŭ sapraŭdny instytut.
