U sieryi «Biblijateka Baćkaŭščyny» pabačyła śviet kniha «Biełaruski kanhresavy kamitet Amieryki». Heta supolny vydaviecki prajekt Biełaruskaha instytutu navuki i mastactva ŭ Ńju‑Jorku i Zhurtavańnia biełarusaŭ śvietu «Baćkaŭščyna».U knizie, napisanaj historykam Aleham Hardzijenkam, raskazvajecca pra adnu z najbujniejšych biełaruskich arhanizacyj u ZŠA, jakaja dziejničaje ad 1951 hodu.
Michaś Skobła: «Aleh, kali ja niadaŭna pieračytvaŭ knihu Vitaŭta Kipiela «Biełarusy ŭ ZŠA«, to iznoŭ dzivu daŭsia: jakich tolki arhanizacyj nie stvarali biełarusy ŭ ZŠA — ad Usiekryvickaj demakratyčnaj złučnaści da Abjadnańnia biełaruskich viaźniaŭ savieckich kanclahieroŭ. Siarod ich Biełaruski kanhresavy kamitet, vidavočna, na pieršym miescy. Kali jon uźnik, kim i dziela čaho byŭ stvorany?»
Aleh Hardzijenka: «Biełaruski kanhresavy kamitet Ameryki byŭ stvorany 11 lutaha 1951 hodu na źjeździe pradstaŭnikoŭ biełaruskich arhanizacyj u «samym biełaruskim horadzie« ZŠA — Saŭt‑Ryvery. BKKA — heta «arhanizacyja arhanizacyj«.
U ideale mierkavałasia, što Kanhresavy kamitet budzie pradstaŭlać pierad amerykanskimi palitykami i čynoŭnikami ŭsie biełaruskija arhanizacyi Ameryki. Adnak (i sami arhanizatary heta razumieli) pa pieršym časie BKKA abjadnoŭvaŭ arhanizacyi, jakija vyznavali palityčnuju platformu Biełaruskaj Centralnaj Rady.Praŭda, paźniej da BKKA dałučylisia inšyja arhanizacyi. Tak, u 1958 hodzie dałučyŭsia Biełaruska‑amerykanski źviaz Mikoły Ščorsa i Janki Stankieviča (hety źviaz aficyjna dystancyjavaŭsia i ad BNR, i ad BCR), a ŭ 1968 hodzie — Biełaruska‑amerykanskaje abjadnańnie ŭ Ńju‑Jorku, ačolenaje Kastusiom Mierlakom, jakoje trymałasia palityčnaj platformy BNR.
Pamiž pryjezdam pavajennaj chvali emihracyi ŭ ZŠA i stvareńniem Biełaruskaha kanhresavaha kamitetu prajšło try hady, u hety peryjad uźnikła niekalki arhanizacyj, ale jany z roznych pryčynaŭ (u tym liku i rehlamentavanych statutam) nie mahli zajmacca palityčnaj dziejnaściu. I mienavita hetuju funkcyju pieraniaŭ Biełaruski kanhresavy kamitet: reprezentacyja biełarusaŭ u ZŠA. Dahetul biełarusy zbolšaha zaličvalisia da rasiejcaŭ, a kali kataliki — da palakaŭ. BKKA davodziŭ, što Biełaruś maje tysiačahadovuju historyju, što BSSR — kalonija Maskvy, a biełaruskaja misija pry AAN — fikcyja».
Skobła: «Narod asiedły my, nia ptuški pieralotnyja», — pisała kaliści Łarysa Hienijuš. Ale ž vajna parušyła «asiedłyja hniozdy» biełarusaŭ, jakija na emihracyi pryžyvalisia niaprosta. Davajcie zakraniem temu padziełu našych suajčyńnikaŭ na dva palityčnyja lahiery. U čym vam bačycca sutnaść hetaha padziełu?«
Hardzijenka: «Reč u tym, što paśla kapitulacyi Niamieččyny ŭ traŭni 1945 hodu usie biełaruskija arhanizacyi, jakija dziejničali na terytoryi hetaj krainy, samaraspuścilisia. Pryčynaj była niebiaśpieka być abvinavačanymi ŭ supracoŭnictvie z nacystami. Bo takoje supracoŭnictva vielmi žorstka karałasia zachodnimi sajuźnikami. U vieraśni 1945 hodu na plenumie BCR u Ešersbekienie było pryniata rašeńnie prypynić dziejnaść BCR. Darečy, jość versija, što Radasłaŭ Astroŭski, kali pahadziŭsia ŭ śniežni 1943 hodu uznačalić BCR, cudoŭna razumieŭ, što vajna niemcami daŭno prajhrana, i biełaruskamu aktyvu pryjdziecca padavacca na čužynu. I ačolvańnie BCR u akupavanaj niemcami Biełarusi było prystupkaj dla reprezentacyi biełarusaŭ mienavita na Zachadzie.
Čamu tak? Ad 1943 hodu, sa śmierciu staršyni Rada BNR nie była nijakim čynam naohuł źviazana ź niemcami.Rady BNR Vasila Zacharki, Rada BNR pierastała isnavać de‑fakta.Nichto nia viedaŭ, što Mikoła Abramčyk atrymaŭ paŭnamoctvy ad Zacharki. Tamu BCR, na dumku Astroŭskaha, pavinna była ličycca pravapierajemnicaj Rady BNR i reprezentavać biełaruski narod na čužynie. Mandat na heta byŭ atrymany na Druhim Usiebiełaruskim kanhresie, praŭda, sklikanym sa zhody i pry padtrymcy niemcaŭ. Ale ŭ vieraśni 1945 hodu Astroŭskamu pryjšłosia prypynić dziejnaść BCR. Takim čynam jon staŭ hienerałam biaz vojska.
Paralelna na palityčnuju arenu vyjšaŭ novy lider Mikoła Abramčyk. Jon nia byŭ źviazany z akupacyjnymi ŭładami ŭ Biełarusi, mieŭ dośvied hramadzkaj pracy ŭ 1930‑1940 hady i mieŭ jasnuju prahramu vychadu z kryzisu dla biełaruskich arhanizacyj — praz adnaŭleńnie dziejnaści Rady BNR. Rada BNR nie była nijakim čynam naohuł źviazana ź niemcami».
Skobła: «Ale ž staršynia Rady BNR Vasil Zacharka ŭ 1939 hodzie padpisaŭ memarandum Hitleru».
Hardzijenka: «Tak, inicyjataram taho memarandumu, darečy, byŭ Ivan Jermačenka, i tam vykazvałasia prośba ŭličyć biełaruskaje pytańnie. Praŭda, potym Zacharka chutka zharnuŭ supracoŭnictva ź niemcami i navat rezka ich krytykavaŭ. Voś ža Abramčyk i apelavaŭ da testamentu Vasila Zacharki, jaki pierad śmierciu pieradaŭ jamu svaje paŭnamoctvy.
Pad kaniec 1945 hodu afarmlajucca dva lahiery: prychilniki Abramčyka i prychilniki Astroŭskaha.I biełaruskaja hramada ŭ Niamieččynie padzialiłasia. Abramčyku ŭdałosia apiaredzić svaich apanentaŭ. 30 śniežnia 1947 hodu na źjeździe ŭ Osterhofenie było abvieščana pra adnaŭleńnie Rady BNR dy Ŭradu BNR, u jaki ŭvajšli 72 asoby. Astroŭski praź niekalki dzion stvaryŭ Centralnaje pradstaŭnictva biełaruskaj emihracyi, a potym u sakaviku 1948 hodu adnaviŭ dziejnaść BCR.
Takim čynam, ad 1948 hodu biełaruskaja emihracyja akazałasia padzielenaj na dva lahiery.I biełarusy, što prybyvali ŭ ZŠA, stvarali arhanizacyi, jakija pryznavali peŭnaje palityčnaje kryło. Ad 1948 hodu biełaruskaja emihracyja akazałasia padzielenaj na dva lahiery.Prykładam, u ZŠA byli pa dźvie moładzievyja, pa dźvie studenckija, pa dźvie veteranskija, pa dźvie dapamahovyja arhanizacyi».
Skobła: «BNR‑aŭcy zakidali BCR‑aŭcam supracoŭnictva ź niemcami. A ŭ čym vinavacili BCR‑aŭcy BNR‑aŭcaŭ?»
Hardzijenka:
«Zakidali supracoŭnictva z kamunistyčnaj Maskvoj u 1920‑ia hady (Abramčyka nazyvali kamunistyčnym ahientam). Vinavacili ŭ tym, što paśla vajny tyja pradalisia Vatykanu, a Vatykan byŭ vialikaj strašyłkaj dla biełaruskaj hramady.Pieradusim tamu, što ŭ 1930‑ia hady zapluščvaŭ vočy, a časam i paturaŭ debiełarusizacyi i palanizacyi biełarusaŭ u Zachodniaj Biełarusi».
Skobła: «Ale ž i Abramčyk pierad Druhoj usiaśvietnaj kantaktavaŭ ź niemcami ŭ Berlinie».
Hardzijenka: «Peŭny čas, pakul nia byŭ vydaleny hiestapa ŭ Paryž, u jakim žyŭ da 1940 hodu Ale, hałoŭnaje, jon nia mieŭ nijakaha dačynieńnia da akupacyjnaj administracyi dy vajennych złačynstvaŭ u Biełarusi».
Skobła: «Vy pišacie, što da padziełu, mahčyma, mieŭ dačynieńnie słavuty vyviednik Kim Fiłbi. Na čym hruntujecca vaša versija?»
Hardzijenka: «Nie zusim tak.
Heta emihranty potym imknulisia abvinavacić Fiłbi ŭ tym, što jon spryčyniŭsia da padziełu.Z adnaho boku — tak, Astroŭski mieŭ u 1946‑1947 hadach kantakty z brytanskaj vyviedkaj (a Fiłbi ŭznačalvaŭ tam adzin z adździełaŭ). Ale hałoŭnaja pryčyna raskołu — heta niejmaviernyja ambicyi Astroŭskaha i Abramčyka dy inšych dziejačoŭ, jakija ličyli, što tolki jany pavinny reprezentavać biełarusaŭ na emihracyi, atrymlivać finansavańnie na hetuju dziejnaść. Kab chacieli abjadnacca, to i dziesiać Fiłbi nia zdoleli b ich pasvaryć».
Skobła: «Supraćstajańnie prychilnikaŭ BNR i BCR praciahvałasia dziasiatki hadoŭ. A moža, heta i dobra, što byli dva lahiery? Prynamsi, isnavała kankurencyja, jakaja padšturchoŭvała da bolš aktyŭnaj dziejnaści i tych, i druhich».
Hardzijenka: Vialikaja častka biełaruskaj hramady pierastała cikavicca biełaruskimi spravami mienavita z pryčyny padziełu.«Aktyŭnaść nazirałasia chiba ŭ pieršyja miesiacy paśla padziełu, kali chaciełasia dakazać, što «my lepšyja, čym jany«. Ale potym vialikaja častka biełaruskaj hramady pierastała cikavicca biełaruskimi spravami mienavita z pryčyny padziełu. Časam «vorahami« stanavilisia siabry ci susiedzi, prosta adzin padtrymlivaŭ BCR, druhi — BNR. A potym ludzi vyrašali nie svarycca i adychodzili ad biełaruskich spraŭ.
Mnohija takim čynam adyšli ad aktyŭnaj dziejnaści».
Skobła: «Usio ž škody ad padziełu było bolš?»
Hardzijenka: «Absalutna.
Bo vielmi šmat enerhii traciłasia na ŭzajemnyja abvinavačvańni i brudnuju palemiku ŭ hazetach.Pieradavicy biełaruskaj emihracyjnaj presy 1948‑1949 hadoŭ niemahčyma čytać. Lepš by apanenty svaju enerhiju nakiravali ŭ niešta bolš stvaralnaje. Na žal, zrazumieli jany heta tolki pry kancy 1950‑ch — i usio roŭna nie zmahli pamirycca».
Skobła: «U adroźnieńnie ad šmatlikich hramadzkich biełaruskich arhanizacyj u ZŠA, BKKA mieŭ vyrazna palityčnuju skiravanaść. Nakolki surjoznaj vyhladała arhanizacyja mienavita z palityčnaha hledzišča?»
Hardzijenka: «Davoli surjoznaj. Mienavita dziakujučy Biełaruskamu kanhresavamu kamitetu biełarusy byli ŭklučanyja ŭ Akt ab paniavolenych narodach, pryniaty KanhresamAd 1960‑ch hadoŭ u niekatorych amerykanskich štatach 25 Sakavika abviaščałasia Biełaruskim dniom i pierad meryjami vyviešvaŭsia biełaruski ściah.ZŠA ŭ 1959 hodzie. Išła ščylnaja praca z kanhresmenami, uładami štataŭ, z aficyjnym Vašynhtonam. Ad 1960‑ch hadoŭ u niekatorych amerykanskich štatach (Ńju‑Jork, Ńju‑Džerzi, Kalarada, Dełaver) data 25 Sakavika abviaščałasia Biełaruskim dniom i pierad meryjami vyviešvaŭsia biełaruski ściah. Heta zasłuha biełaruskaj hramady, u tym liku i BKKA».
Skobła: «U vašaj knizie apublikavanyja cikavyja dakumenty. Voś ja hladžu, jak pranikniona vinšavaŭ surodzičaŭ z Dniom 25 Sakavika tahačasny ambasadar Biełarusi ŭ ZŠA Siarhiej Martynaŭ… Data — 1995 hod. A čym zajmaŭsia BKKA na pačatku 90‑ch, kali patreba ŭ reprezantacyi biełaruskaj niezaležnickaj idei ŭ volnym śviecie adpała?»
Hardzijenka: «Chapała pracy i ŭ 1990‑ia. Zvaliłasia na Biełaruś čarnobylskaja biada — BKKA dapamahaŭ lekami, zaprašaŭ u ZŠA dzietak. U 1991 hodzie byŭ stvorany Fond adradžeńnia Biełarusi, kudy ŭvajšoŭ i BKKA, kab dapamahać biełaruskaj maładoj dziaržavie. Upała žaleznaja zasłona, i ŭ ZŠA ź Biełarusi pryjaždžali palityki, hramadzkija dziejačy, muzyčnyja kalektyvy — BKKA, razam ź inšymi arhanizacyjami, zaprašaŭ ich, apiekavaŭsia imi. U 1992 hodzie ŭ Miensk pryznačyli časovaha pavieranaha Alaksandra Miejaroviča. Što jon zrabiŭ? Jon źviarnuŭsia da staršyni BKKA Raścisłava Zavistoviča, kab toj aznajomiŭ jaho z sytuacyjaj u Biełarusi. Što i było zroblena, a Zavistovič potym jašče i knihami zabiaśpiečyŭ časovaha pavieranaha.
Zavistoviču naohuł udałosia toje, što nie ŭdavałasia inšym dvum staršyniam BKKA (Mikałaju Ščorsu dy Ivanu Kasiaku). Jon zaviazaŭ asabistyja kantakty z amerykanskim prezydentam Biłam Klintanam (dahetul z Ejzenchaŭeram, Kenedzi, Džonsanam, Niksanam, Fordam, Rejhanam kantaktavali vyklučna praz kancylaryju).U Zavistoviča i Klintana navat zaviazałasia pryvatnaja pierapiska. A ŭ 1995 hodzie Raścisłaŭ Zavistovič vybačyŭsia ad imia biełaruskaha narodu pierad amerykanskim prezydentam za źbity biełaruskimi vajenna‑pavietranymi siłami pavietrany šar. Byli dobryja kantakty ŭ Zavistoviča i z tahačasnaj pieršaj łedzi — Chiłary Klintan, ciapier jana dziaržsakratar Złučanych Štataŭ. Vidać, taksama byli niakiepskija adnosiny z senataram ad Dełaveru Džo Bajdenam (u Dełavery byŭ mocny pradstaŭnik BKKA Alaksandr Šostak). Siońnia Bajden — vice‑prezydent ZŠA».
Skobła: «Ci maje chto‑niebudź ź biełarusaŭ padobnyja kantakty siońnia? Peŭna ž, jany nie byli b lišnimi ŭ časy, kali adnosiny ZŠA i Biełarusi nahadvajuć adnosiny ZŠA i SSSR padčas chałodnaj vajny».
Hardzijenka: «Siabry BKKA razam ź inšymi pradstaŭnikami biełaruskaj hramady ŭ ZŠA — najpierš ź siabrami Biełaruska‑amerykanskaha zadzinočańnia — byvajuć na pryjomach u Dziarždepartamencie. Tak, u červieni 2007 hodu ŭ sustrečy brali ŭdzieł staršynia Rady BNR Ivonka Surviła, dyrektar BINIMu Vitaŭt Kipiel, staršynia BAZA Viačka Stankievič. Ciapier, darečy, Biełaruskim kanhresavym kamitetam kiruje Robert Cupryk, jakija naradziŭsia ŭ 1954 hodzie ŭ siamji pavajennych emihrantaŭ. Siońnia pierad BKKA, viadoma ž, stajać novyja zadačy, ale admaŭlacca ad napracavanaj dziesiacihodździami spadčyny taksama było b niemetazhodna».
