U «NN» №37 byŭ nadrukavany vodhuk Uładzimira Arłova na knihu M.Hałdziankova «Ruś — druhaja istorija». Jon nazyvaŭsia «Dapytlivy školnik Hałdziankoŭ abo My, biełarusy, — russkije ludi». Tekst vyklikaŭ palemiku na sajcie nn.by. My vyrašyli źviarnucca da aŭtara knihi, kab vyśvietlić jaho pazicyju.
«NN»: Čamu ŭsio ž takaja nazva — «Ruś — druhaja istorija?»
MH: Ruś — heta nie dziaržava. Heta ziemli, achoplenyja staražytnaruskaj kulturaj: Noŭharodskaja respublika, Pskoŭskaja respublika, VKŁ…
VKŁ, kaniešnie, nikoli nie było ruskaj dziaržavaj, ale bolšaść jaho nasielnikaŭ byli pravasłaŭnymi. A pravasłaŭnaja carkva nazyvałasia ruskaj carkvoj. Duchoŭnym centram hetych ludziej byŭ Kijeŭ. Skaryna nazyvaŭ siabie ruskim pa vieravyznańni. I Bibliju vydaŭ ruskuju.
Uvohule termin «rusiny» byŭ takim ža zbornym, jak i termin «litviny». A voś u Maskovii ruskaha nie było absalutna ničoha. Jany nazyvali svaju relihiju hrečaskim pravasłaŭjem. Ale kali u Maskvu pryjechaŭ Maksimilian Hrek i nazvaŭ maskavician schizmatykami, jany jaho pasadzili ŭ turmu.
Da Łamanosava navat sučasnaj ruskaj movy nie isnavała. Kali Piotr Pieršy pačaŭ halić barody i zdymać čałmy, to šmat chto pakryŭdziŭsia. Uvohule Piotr Pieršy pačaŭ rabić z Maskovii Ruś. Jon na Zachadzie rekamiendavaŭ usim pisać zamiest Maskovii — Rasija.
Što da biełarusaŭ, jak ruskaha naroda, to heta ž nie maja dumka. Tak Karatkievič ličyŭ. Słovy, što my bolš ruskija, čym sami ruskija, naležać mienavita Karatkieviču. Tak jano vychodziła. Heta potym termin «ruskija» skrała ŭ nas Maskva.
«NN»: Adkul takoje niehatyŭnaje staŭleńnie da Maskvy? Miarkujučy pa vašaj knizie, heta pastajanny vorah VKŁ.
MH: Niehatyvu niama. Jość apisańnie histaryčnych padziej. Z Maskvoj išli pastajannyja vojny, i Maskva źniščała biełarusaŭ. Jak etnas i jak dziaržavu. Kožny druhi biełarus zahinuŭ u vajnie z Alaksiejem Michajłavičam. Jakoje moža być stanoŭčaje staŭleńnie da toj ardynskaj Maskvy… Smalenščyna, Branščyna — heta ŭsio biełaruskija ziemli, adabranyja Maskovijaj i nie viernutyja. Vychodzić, što pracentaŭ tryccać adyjšło ŭ skład RSFSR, 10 — u Litvu, 5 — u Polšču.
«NN»: Da jakoj kultury adnosicie Vialikaje Kniastva?
MH:
Tam słavianskaja kultura daminavała kaniešnie. Ja ŭ svajoj inšaj knizie daju śpis mahnataŭ, šlachty VKŁ. Tam bolšaść biełaruskich proźviščaŭ. Žamojckich mała adnosna i datyčać jany nie Litvy, a tolki Žamojcii. Heta Žamojcija ŭvajšła ŭ Litvu i kulturna padciahnułasia da jaje.Da hetaha navat piśmovaści svajoj nie było ŭ žamojtaŭ. Piśmovaść tolki słavianskaja isnavała, toj ža Statut VKŁ, napisany pa‑biełarusku, h.zn. pa‑litvinsku. Litviny — heta słavianie byli plus zachodnija bałty jaćviahi i dajnava, vielmi adroznyja ad uschodnich — žamojtaŭ, aŭkštajtaŭ i łatyšoŭ. Vilnia stała naležać bałtam tolki ŭ 1940 hodzie.
«NN»: Jak usprymajecie krytyku vašaj knihi, vašych pohladaŭ na historyju?
MH: Mnie heta nahadvaje historyju ź sibirskimi mužykami. Jakim dali bienzapiłu. A tyja, pakul nie sapsavali jaje, nie mahli prynarovicca joj karystacca. Chaciełasia pakazać roznaść pachodžańnia kultur Maskvy i VKŁ, a nie nazyvać VKŁ častkaj Maskvy. Mnie śmiešna čytać rasijskich historykaŭ, jakija pišuć ab Paŭnočnaj vajnie, jak napaści na Rasiju. Što, tady Rasija była akupavanaja šviedskimi ordami? Heta nie Rasija była, a Reč Paspalitaja, i nie Šviecyja napała, a na jaje napali.
Maja kniha pa‑rasijsku była napisana. Jana i ŭ Maskvie pradajecca. Biełaruskuju knihu, na žal, pračytajuć 500 čałaviek, a ruskuju, mahčyma, 500 tysiač. Voś. U tym jaje moc. A biełaruskaja intelihiencyja, na žal, razroźnienaja. Šukajuć drabnicy, kab paspračacca. Zamiest taho, kab kansalidavacca, pačynajuć kryŭdzicca, jak školniki.
Na moj pohlad, vielmi dobra być dapytlivym školnikam. Kolki žyvieš, stolki i vučysia. A historyju treba pisać zychodziačy tolki sa svaich, biełaruskich intaresaŭ. Nie azirajučysia na susiedziaŭ.
«NN»: Jak vy acenicie stan sučasnaj biełaruskaj histaryčnaj navuki?
MH: Akademičnaja navuka buksuje, daje zboj. Naprykład, termin «uschodnija słavianie» uvohule prydumany. Chto takija «uschodnija słavianie»? Chiba tolki adny rasiejcy. Heta jany pajšli na uschod i tam pieramiašalisia ź finami. Pryčym nastolki, što da siońnia hienietyka rasiejcaŭ zastajeca finskaj.
A akademičnaja histaryjahrafija Biełarusi dziejničaje z ulikam ahladki na Rasiju. Historyki ličać, što pavinny pisać tak, kab nikoha nie pakryŭdzić. Heta niapravilna. U Rasii pišuć kryŭdnyja rečy dla biełarusaŭ.
Kali jašče my budziem staracca ich nie kryŭdzić, to atrymajecca aby‑što, a nie historyja. Voś tady my i budziem pasłuchmianymi školnikami. Čamu my nie baimsia kryŭdzić niemcaŭ, šviedaŭ? Pra ich my takoje pišam, čaho i nie było nikoli. Šviecyja nas ratavała ad Maskvy niekalki razoŭ, a ab hetym nichto nie piša. Byccam i nie było takoha. Chacia sajuz sa Šviecyjaj byŭ. Šviedy ž nie naviazvali nam svajoj movy. Tolki aśvietniki pryjazdžali. A ŭ Maskovii ad pačatku była hetaja ardynskaja ideja, što ŭłada ad Boha i ŭsie pavinny pakłaniacca. Adnym słovam — tyranija.
«NN»: Jak tak stałasia, što vy abrali historyju temaj dla svaich apošnich knih?
MH: Tamu što heta samaja biełaja plama. Heta toje, na što treba kidacca i prykryvać, jak ambrazuru. Heta zaraz hałoŭnaja zadača tvorčaj intelihiencyi Biełarusi. Uratavać svaju historyju, uratavać svaju movu. Usim treba zapisvacca ŭ pierapisie, što razmaŭlaješ pa‑biełarusku. Bo kulturny cisk z uschodu moža pryvieści da źniknieńnia kultury. Moža być tak, jak zdaryłasia ŭ Irłandyi. Dzie paŭstała svaja raźvitaja kultura, adnak na asnovie anhlijskaj movy.
A našy historyki pišuć tak, kab nie daj Boh potym haz nie adklučyli. Kryŭdna, što papularnych knih mała histaryčnych. Na mianie narakajuć — znajšoŭsia małady, vučyć nas zaraz. A ja nie vuču. Ja nie havaru niečaha absalutna novaha. Heta ŭsio daŭno zabytaje. Nichto ž navat nie viedaje, što takoje Litva. Školniki, padletki. Jany sa ździŭleńniem usio słuchajuć, što ja im raskazvaju. U škołach ža ničoha im nie havorać. Pra ŭsio treba pisać. Tak, jak dumaješ. Kab usim było zrazumieła.
«NN»: Na vodhuk Uładzimira Arłova nie pakryŭdzilisia?
MH:
Ja ŭvohule lublu krytyčnyja materyjały. Mnie iraničnaść jaho artykuła spadabałasia, choć jon i vyjšaŭ nie zusim pa sutnaści. Zdajecca, Arłoŭ nie zrazumieŭ, što ja nie nazyvaju ruskimi maskavician časoŭ bitvy pad Voršaj, bo heta jašče nie ruskija ludzi.
Mnie nie važna, što niejkija drabnicy byli apisanyja pamyłkova. Heta ž nie važna, rasstralali manachaŭ Połacka, albo pasiekli šablami. Ja taksama nie zhodny, što apisanyja mnoj rečy jak byccam i tak viadomyja. Što luby dapytlivy školnik znojdzie infarmacyju. Nie znojdzie. Ja sam padručniki čytaŭ školnyja. Tam napisana ledźvie nie toje, što «staražytnyja biełarusy» (užo sam termin kamičny) mamantaŭ haniali z krykam «Za Biełaruś».
Vodhuki — heta zaŭsiody dobra. Taki čałaviek, jak Arłoŭ, pavinien naadvarot skazać, što źjaŭleńnie padobnych knih — reč nieabchodnaja. Ja zhodny, što maja kniha niedaskanałaja. Jana atrymałasia syroj. Ale ja adčuvaŭ, što nielha siadzieć skłaŭšy ruki i prydumlać abstrahavanyja vieršyki. Vyrasła pakaleńnie, jakoje zusim ničoha nie viedaje. Ni pra Litvu, ni pra Maskoviju. Niekatoryja dumajuć, što heta litoŭcy (tysiač piać) pryjšli i zachapili nas (niekalki miljonaŭ).
Prabieły ŭ historyi isnujuć. Treba pisać. Krytykavać možna, ale nie da biaskoncaści. A varta kansalidavacca i vydavać pabolš takich knih.
