Niadaŭna ja natknuŭsia ŭ telehramie na rolik z zapisam intervju pałonnych rasijskich vajskoŭcaŭ. Adzin ź ich nazvaŭsia čuvancam. Ja spačatku padumaŭ, što niedačuŭ. Moža, tuvincam? Pierasłuchaŭ: nie, čuvancam, a rodam jon z Čukotki. Palez šukać: jość taki narod, akazvajecca. Ź niezvyčajnaj historyjaj.
Siońnia čuvancaŭ naličvajecca kala 1300 čałaviek.
Antrapołahi adnosiać čuvancaŭ da naščadkaŭ karennaha nasielnictva Čukotki — jukahiraŭ. Jukahiry — aŭtachtony Sibiry. Jakuty, čukčy, karaki pryjšli siudy paźniej. Jukahiry byli pieršabytnymi ludźmi, tyja ž čukčy znachodzilisia na bolš vysokaj stadyi sacyjalnaha raźvićcia, u vyniku jukahiraŭ adciaśnili ad akijana.
Jak samuju ŭschodniuju jukahirskuju hrupu, čuvancaŭ mocna asimilavali čukčy i karaki — moŭna i etnična. Z pašyreńniem rasijskaj kałanizacyi čuvancy biez asablivaha supraciŭleńnia pahadzilisia płacić novym uładam jasak, bo bačyli ŭ rasiejcach abaroncaŭ ad čukčaŭ, ad napadkaŭ jakich da taho pastajanna ciarpieli.
Čuvancy pieravozili na aleniach kazionnyja hruzy i vystupali pasiarednikami pamiž ruskimi i čukčami, abmieńvajučy ruskija tavary, u asnoŭnym vyraby ź mietału (nakaniečniki streł, dzid, siakiery, nažy, miednyja katły i inš.), na pušninu. U kancy XVII — pačatku XVIII stahodździa čuvancy ŭdzielničali ŭ vajennych pachodach kazakaŭ suprać čukčaŭ i karakaŭ.
U 1740—1750-ch hadach, paniosšy surjoznyja straty, častka čuvancaŭ uciakła ad čukčaŭ i pierabrałasia ŭ Nižniekałymsk. Jašče ŭ kancy XIX stahodździa jany zachoŭvali svaju etničnuju śviadomaść i kačavy ład žyćcia, ale nie viedali rodnaj movy. Paźniej hetaja častka čuvancaŭ była asimilavanaja tundravymi jukahirami.
Inšaja častka čuvancaŭ, što žyli ŭ viarchoŭjach Anadyra i jaho prytokaŭ, a paźniej na race Pienžynie, była asimilavana karakami-aleniavodami.
Narešcie, treciaja hrupa čuvancaŭ, paciarpieŭšy parazu ad čukčaŭ, razam z ruskimi vyjšła da Anadyrskaha astroha. Žančyny-čuvanki brali šlub z rasijskimi kałanizatarami ci prosta žyli ŭ jakaści nałožnic. Paśla rašeńnia ŭładaŭ likvidavać astroh čuvancy zasnavali niedaloka ad jaho (za 10 kiłamietraŭ), na bierazie Anadyra, siało Markava, dzie žyvuć i da siońnia.
Pieršyja źviestki pra čuvancaŭ možna znajści ŭ paviedamleńniach z Anadyrskaha astroha. Na siońnia viadoma 210 słoŭ čuvanskaj movy, jakija byli zapisanyja ŭ XVIII stahodździ. Ale śpiecyjalisty da siońnia spračajucca, była heta asobnaja mova ci dyjalekt jukahirskaj.
U XIX stahodździ vučonyja padzialali čuvancaŭ u zaležnaści ad zaniatkaŭ na asiełych (siało Markava) i kačavych.
Asiełyja žyli ŭ pabudavanych na rasiejski manier zrubnych damach biez stoli z płoskim dacham. Padłoha ŭ žytle była ziemlanaja, jaje zaściłali alenievymi škurami. U žytle rabili ačah (čuvał) z žerdak, abmazanych hlinaj. Zamiest škła na vokny stavili tonka vyčynienyja škury aleniaŭ ci kiški kita, jakija kuplali ŭ čukčaŭ. U marazy da voknaŭ prymarožvali kryhi ŭ formie kvadrata, što dapamahała zachavać ciapło ŭ chacie. Spali na łožkach z dreva (urunach), narach, łavach, słali na padłozie piaryny, vykarystoŭvali paduški, nakryvalisia koŭdrami z zajačaha futra. U niekatorych haspadaroŭ byli łaźni.
U siale Markava čuvancy razmaŭlali na miascovym dyjalekcie ruskaj movy. Na śviaty piakli pirahi, chleb. Z napojaŭ užyvali brahu (burduk), pili ŭ vialikaj kolkaści čaj. Usio heta dało padstavy ŭładam carskaj Rasii ŭ kancy XIX stahodzia ličyć čuvancaŭ naščadkami kazakaŭ. U siale była adkrytaja škoła na ruskaj movie. Asimilacyja była nastolki mocnaj, što navat u naš čas siarod asiełych čuvancaŭ zachavalisia staradaŭnija ruskija pieśni i kazki, jakija časta nie viadomyja siarod etničnych ruskich.
Čuvancy śviatkavali chryścijanskija śviaty, ładzili chryścijanskija viasielli i pachavańni. Adnak pachavalny abrad, choć i vykonvaŭsia ŭ pravasłaŭnym abradzie, mieŭ peŭnuju miascovuju śpiecyfiku. Tak, niabožčyku-mužčynu kłali tytuń, a žančynie — pryładu dla rukadziella. Zachavalisia ŭ ich i elemienty staražytnych vieravańniaŭ. Tak, kožnuju viesnu čuvancy prynosili achviary rečcy Anadyr, kidajučy ŭ jaje padčas ledachodu padarunki: čaj, miasa, tłušč.
Dziaŭčyna-čuvanka. Fota: Alaksandr Chimušyn. Instahram. Prajekt: #Chimušin_Mirvlicach
Asiełyja čuvancy, jak i ich prodki, praciahvali zajmacca rybyłoŭstvam i handlem. U červieni ŭ čakańni čyrvonaj ryby cełymi siemjami chadzili na reki, dzie zastavalisia na čas ad niekalkich dzion da niekalkich tydniaŭ, łavili i sušyli złoŭlenuju rybu.
Uvosień, padčas mihracyi paŭnočnych aleniaŭ, palavali na źviaroŭ, pierapłyvajučy reki. Palavańnie na inšych žyvioł mieła mienšaje značeńnie. Słavilisia jany jašče i hadavańniem jezdavych sabak.
Kačavyja čuvancy praciahvali razvodzić aleniaŭ i žyć u jaranhach, prytrymlivacca staražytnych pavierjaŭ i prysłuchoŭvacca da šamanaŭ. U ich relihijnaj praktycy zachavalisia elemienty staražytnaha animizmu i rytuały achviaraprynašeńnia.
Za časami savieckaj ułady hety narod źnik z aficyjnaj statystyki. Čuvancaŭ jašče zafiksavaŭ pierapis nasielnictva 1926—1927 hadoŭ u kolkaści 707 čałaviek (ź ich 55 % byli asiełymi), a paźniej (da 1989 hoda) ich zapisvali jak ruskich ci čukčaŭ. Adnak narod pry hetym zachavaŭ svaju nacyjanalnuju śviadomaść! Pa vynikach pierapisu 1989 hoda da čuvancaŭ siabie zaličvali 1511 savieckich hramadzian. Ź ich 1384 pražyvała ŭ Rasii (944 — u Čukockaj aŭtanomnaj akruzie).
U 1993 hodzie hety narod byŭ uklučany ŭ śpis karennych małalikich narodaŭ Rasii. U 2010 hodzie ŭ Rasii ich naličvałasia trochi bolš za tysiaču čałaviek (1002).
Admietna toje, što, akramia Rasii, čuvancy žyli — dzie b vy dumali? Va Ukrainie! Usieŭkrainski pierapis nasielnicva 1989 hoda hoda zafiksavaŭ 35 čuvancaŭ. A pierapis 2002 hoda pakazaŭ rost bolš čym u 6 razoŭ — 226 čałaviek. Hetki vynik mihracyi ŭ miežach byłoha SSSR. Pryžyłasia niedzie niekalki čuvanskich siamiej — da ich pierajechali inšyja. Tak što ŭ siońniašniaj vajnie čuvancy, vidać, vajujuć pa abodva baki.
Čytajcie jašče:
Našto myć nohi, kali možna pachadzić pa rasie: pohlady na hihijenu ŭ kolišnich palešukoŭ
