Naš ziamlak Jan Litvin vydavaŭ knihi ŭ Vialikabrytanii zadoŭha da Skaryny. Sistemu sihnalizacyi dla Brytanskaj karaleŭskaj čyhunki taksama raspracavaŭ biełarus. Anhlijskija arystakraty śviatkavali Dzień Voli 25 sakavika… Pra biełaruskuju prysutnaść u Vialikabrytanii raspaviadaje novaja kniha Natalli Hardzijenka.
«Naša Niva»: Jakija pieršyja źviestki ab uradžencach biełaruskich ziemlaŭ, što trapili ŭ Złučanaje Karaleŭstva?
Natalla Hardzijenka: Viadomaja paŭlehiendarnaja asoba Jana Litvina. Jak śviedčać anhlijskija krynicy, hety John Lettou prykładna ŭ 1480 hodzie adčyniŭ drukarniu ŭ łondanskim Sici la carkvy Usich Śviatych. Tady toj rajon zajmali jurysty, to Litvin śpiecyjalizavaŭsia na vydańni praŭnych dakumientaŭ pa‑anhlijsku. Heta byŭ pieršy vychadziec ź biełaruskich ziemlaŭ, ab jakim zachavalisia vartyja davieru dakumienty. Treba adznačyć, što ŭłasna anhlijski pieršadrukar Kakston raspačaŭ svaju dziejnaść usiaho na try hady raniej.
Paźniej užo šmat chto naviedvaŭ Łondan: mahnaty, dypłamaty, vandroŭniki. Asabliva časta naviedvalisia na vyspy Radziviły. Chtości jak emihrant palityčny, chtości jak ekanamičny. Chtości prajezdam — jak Bahusłaŭ, jakoha vykinuła na anhlijski bierah bura, kali jon płyŭ u Hałandyju.
 Hardzijenka Natalla. Biełarusy ŭ Vialikabrytanii. — Minsk: Miedysont, 2010. — 620 s. — («Biblijateka Baćkaŭščyny»; kn. 18). |
A ŭ XVIII—XIX stahodździach Brytanija stała krainaj ź vialikim navukovym i pramysłovym patencyjałam. Časta było tak, što ŭradžency biełaruskich ziamiel mahli realizavać svaje zadumy tolki tam. Byŭ taki Jan Juzaf Baranoŭski sa Śmiłavičaŭ, jaki raspracavaŭ sistemu čyhunačnaj sihnalizacyi. I jana vykarystoŭvałasia na brytanskaj čyhuncy na praciahu ŭsiaho XIX st.
«NN»: Ale heta ŭsio jaskravyja asoby. Kali ŭ Vialikabrytanii źjaviłasia biełaruskaja supolnaść?
NH: U druhoj pałovie XIX st. pačałasia vialikaja chvala ekanamičnaj emihracyi z Rasijskaj impieryi. U bolšaści heta byli ŭradžency Biełarusi i Ukrainy. Pryjazdžali ŭ Brytaniju z roznymi metami. Chtości traplaŭ vypadkova — ludzi płacili machlaram z parachodnych kampanij vialikija hrošy za darohu da Amieryki, a tyja ich pakidali ŭ Anhlii. Šmat chto navat i nie viedaŭ, što da žadanaha bieraha ceły akijan — žyli ŭ ščyrym pierakanańni, što znachodziacca ŭ ZŠA.
Pierasialency traplali va ŭschodni Łondan, dzie ŭtvaryŭsia imihrancki rajon, nasieleny vychadcami z Rasijskaj impieryi. Šmat habrejaŭ i biełarusaŭ tam žyło.
Zajmalisia niekvalifikavanaj pracaj. Ale tym nie mienš, zachoŭvali svaje zvyčai. Najbolš relihiju, zrazumieła. Dziejničali pravasłaŭnyja cerkvy. Mienavita pa zapisach u carkoŭnych knihach i mahčyma adnavić mnohija momanty z žyćcia biełaruskich imihrantaŭ u Łondanie.
«NN»: Ci prosta było tahačasnamu hastarbajtaru aformić dakumienty na vyjezd?
NH: U Rasijskaj impieryi stvaralisia štučnyja składanaści dla vyjezdu za miažu. Było nieabchodna nabyć pašpart, aformić jaho admysłovym čynam. Heta kaštavała vialikich hrošaj. Tamu aficyjnaja emihracyja značna adroźnivałasia ad realnaj. Isnavała vielmi vialikaja kolkaść nielehalnych emihrantaŭ. Jechali na siezonnyja pracy ŭ asnoŭnym. Vialikabrytanija była chutčej tranzitnaj krainaj. Praź jaje kiravalisia ŭ ZŠA, Kanadu, Arhiencinu.
Vyjezd, navat nielehalny, kaštavaŭ doraha. Šmatlikija parachodnyja kampanii rekłamavali svaje pasłuhi. U aficyjnym druku, u svaju čarhu, źjaŭlalisia čas ad času papiaredžańni ab niebiaśpiecy emihracyi. Niešta nakštałt sučasnaj rekłamy ab niebiaśpiečnaści pracy za miažoj, jakuju my bačym z ekranaŭ dziaržaŭnych kanałaŭ.
«NN»: Što źmianiła vajna? Jakoj była pavajennaja emihracyja ź Biełarusi ŭ Vialikabrytaniju?
NH: Pavajennych pierasialencaŭ adroźnivała vyraznaja biełaruskaść. Byli roznyja šlachi źjaŭleńnia imihrantaŭ: praz udzieł u polskim vojsku (pieravažna vychadcy z Zachodniaj Biełarusi, jakija praź Sibir trapili na Brytanskija vyspy), praz svajactva (svajaki biełaruskich žaŭnieraŭ polskaha vojska, pieravažna dzieci i žančyny) i samaja nievialikaja hrupa — pieramieščanyja asoby časoŭ vajny.
Uvohule ŭ pavajennaj Brytanii byli nie vielmi spryjalnyja ŭmovy dla pierasialencaŭ i ŭciekačoŭ. U adroźnieńnie ad inšych jeŭrapiejskich krain, Brytanija zaprašała vyklučna asob pracazdolnaha ŭzrostu z dobrym zdaroŭjem.
«NN»: Isnuje stereatyp, što biełaruskaja pavajennaja emihracyja — heta byłyja palicai. Nakolki heta adpaviadaje rečaisnaści?
NH: Brytanija abviarhaje hety stereatyp. Na 80% heta byli byłyja žaŭniery polskaha vojska, ludzi, jakija hetaksama zmahalisia z fašyzmam, jak i tyja biełarusy, što słužyli ŭ Čyrvonaj Armii.
Była hrupa biełarusaŭ, što dałučyłasia da polskaha vojska tolki ŭ 1944 hodzie. Ale heta byli najčaściej byłyja ŭdzielniki Sajuza biełaruskaj moładzi, a nie palicyi.
«NN»: U čym bačyli svaju zadaču pavajennyja biełaruskija arhanizacyi ŭ Vialikabrytanii?
NH: Najbolš viadomaj i značnaj źjaŭlajecca Zhurtavańnie biełarusaŭ u Vialikabrytanii. Jano ŭźnikła ŭ 1946 hodzie i dziejničaje nie tolki ŭ Łondanie, ale i pa ŭsioj krainie: u Mančeściery, Bredfardzie, Birminhiemie, Kovientry.
Vyłučaje ZBVB siarod inšych arhanizacyj biełaruskaj emihracyi toje, što jano zdoleła prydbać sabie davoli šmat nieruchomaści pa ŭsim karaleŭstvie i dobra jaje skarystać.
Cikava, jak heta adbyvałasia. U 1960—1970‑ia ŭ Mančestary i Bredfardzie isnavali biełaruskija kłuby, jakija karystalisia tym, što ŭ toj čas u Vialikabrytanii isnavała abmiežavańnie na prodaž ałkaholu ŭ pabach. Ale jano nie datyčyła kłubaŭ.
U vyniku stałymi naviednikami biełaruskich kłubaŭ amal na 80% byli zvyčajnyja brytancy, što prychodzili tudy prapuścić šklanku‑druhuju.
A biełarusy na zaroblenyja takim čynam hrošy vydavali časopisy, knihi, padtrymlivali inicyjatyvy nie tolki ŭ Vialikabrytanii, ale i ŭ Biełarusi.
Siarod inšych arhanizacyj treba adznačyć Biełaruskuju katalickuju misiju ŭschodniaha abradu, jakaja stvaryła ŭnikalny biełaruski asiarodak u paŭnočnym Łondanie sa śviatarskim domam i biblijatekaj.
Varta zhadać i ŭnikalnaje Anhła‑biełaruskaje tavarystva. Jaho stvaryli sumiesna biełarusy i brytanskija arystakraty. Dla ich Biełaruś była ekzotykaj, i heta pryciahvała. Z dapamohaj tavarystva adbyvalisia pryjomy na najvyšejšym uzroŭni. Časam śviatkavańni ŭhodkaŭ niezaležnaści Biełaruskaj narodnaj respubliki ładzilisia ŭ Brytanskim parłamiencie. Heta, napeŭna, najvyšejšy ŭzrovień, na jaki ŭzdymalisia biełarusy ŭ Jeŭropie.
«NN»: Ci składana było biełarusam tady intehravacca ŭ anhlijskaje hramadstva?
NH: Bolšaść z tych, chto trapiŭ na Tumanny Albijon paśla vajny, pačynali ź niekvalifikavanaj pracy. Adnak byli i vyklučeńni. Adzin ź cikavych prykładaŭ — Jan Daminik. Jon žyŭ u Łondanie i paśpiachova zajmaŭsia nieruchomaściu, vałodaŭ adrazu niekalkimi budynkami ŭ samych prestyžnych rajonach.
Na pačatku 1990‑ch, jak Biełaruś stała niezaležnaj dziaržavaj, adzin sa svaich budynkaŭ jon prapanavaŭ biełaruskaj ambasadzie biaspłatna. I jana tam mieściłasia da siaredziny 90‑ch.
Paśla refierendumu ab źmienie nacyjanalnaj simvoliki žonka ŭžo pamierłaha na toj čas Jana Daminika paprasiła ambasadara vyzvalić pamiaškańnie. Biełaruskim uładam pryjšłosia šukać novy budynak dla pradstaŭnictva.
«NN»: Jak upisałasia sučasnaja chvala emihracyi ŭ žyćcio biełaruskaj hramady Vialikabrytanii?
NH: Paśla abviaščeńnia niezaležnaści Biełarusi cikavaść u brytanskich biełarusaŭ chutka zamianiłasia rasčaravańniem. Sapraŭdnaja Biełaruś akazałasia zusim nie takoj, jak jany čakali. U Brytaniju pačali pryjazdžać biełarusy, jakija navat pa‑biełarusku nie razmaŭlali. Novyja ekanamičnyja emihranty dałučalisia da aktyŭnaha hramadskaha žyćcia dyjaspary nie tak aktyŭna, jak pavajennaje pakaleńnie. Tamu siońnia pa‑raniejšamu jadro biełaruskich arhanizacyj ŭtvarajuć ludzi staroj chvali, takija, jak apostalski vizitatar dla biełarusaŭ‑katalikoŭ zamiežža Alaksandr Nadsan, što apiakujecca ŭnikalnaj biblijatekaj Skarynaŭskaha centra; kiraŭnička ZBVB Lola Michaluk. Tym nie mienš, pradstaŭniki novaj chvali składajuć prykładna pałovu ad składu siońniašniaj arhanizacyi. I mienavita ad ich dziejnaści zaležyć budučynia kulturnaha i intelektualnaha patencyjału, naźbiranaha papiarednikami.
Hutaryŭ Aleś Pilecki
***
Radzivił — parušalnik pašpartnaha režymu
Karabiel Bahusłava Radziviła, jaki ŭ 1639 płyŭ u Hałandyju, bura vykinuła na anhlijski bierah. Biełaruski mahnat vykarystaŭ heta jak nahodu naviedać Łondan, dzie jaho pryniaŭ karol Čarlz I Ściuart. A ŭ nastupnym hodzie, viartajučysia praz Anhliju ŭ Francyju, Bahusłaŭ byŭ zatrymany za toje, što nie mieŭ pašparta.
Budny: listy ŭ Anhliju
Siarod prykładaŭ pieršych biełaruska‑brytanskich suviaziaŭ možna nazvać listavańnie Symona Budnaha z anhlijskim historykam Džoanam Foksam. Adzin ź listoŭ biełaruskaha aśvietnika ad 4‑ha traŭnia 1574 h. z ułasnym podpisam aŭtara zachoŭvajecca va ŭniviersiteckaj biblijatecy ŭ Oksfardzie.
Paniatoŭskaha rasčaravaŭ parłamient
Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski tak apisvaŭ svaje ŭražańni ad naviedvańnia brytanskaha parłamienta: «Ja byŭ niamała rasčaravany, ubačyŭšy, što taja zała, jakuju ja ŭjaŭlaŭ sabie takoj vieličnaju, značna bolš ścipłaja pavodle azdableńnia i pryhažości, čym pałata našaha Sienata».
***
Knihu možna nabyć u nastupnych kramach Minska:
«Kniharnia piśmieńnika», vuł. Kazłova, 2.
«Akademkniha», pr. Niezaležnaści, 72.
«Kniharnia «Eŭryka», vuł. Kujbyšava, 75.
Siadziba TBM, vuł. Rumiancava, 13
Uprava BNF, vuł. Varvašeni, 8.
«Dom knihi «Viedy», vuł. K. Marksa, 36.
KniharniaŬhalerei, pr. Niezaležnaści, 37A.
Krama «Podziemka», pr. Niezaležnaści, 43
Interniet-kniharnia Prastora.by
***
Natalla Hardzijenka. Naradziłasia ŭ Minsku. Skončyła Biełaruski dziaržaŭny ŭniviersitet (1999), aśpiranturu BDU, kandydat histaryčnych navuk (2003). Zajmajecca vyvučeńniem historyi biełaruskaj emihracyi. Zajmajecca taksama navukova-daśledčaj i piedahahičnaj dziejnaściu. U 2004 h. vyjšła jaje kniha «Biełarusy ŭ Aŭstralii».
