Palak, jaki staŭ udmurtam 23

Palak Piotr Pałhan adčuvaje siabie va Udmurcii jak doma.

Kamiedyja "Uzy-bory" źniataja z humaram i lohkim eratyzmam.

Padčas udmurckaje imprezy.

Piotr naradziŭsia ŭ Polščy, ale ciapier žyvie ŭ rasijskim Ižeŭsku, dzie adčuvaje siabie na miescy.

Adkul zachapleńnie ŭdmurckaj kulturaj?

«Ja pierakładčyk ź vienhierskaj, skončyŭ Krakaŭski univiersitet, — raspaviadaje Piotr Pałhan. — Padčas vučoby ŭ Budapiešcie my pasiabravali z udmurckimi studentami, jakija pačali vučyć mianie svajoj movie, pryvieźli mnie šmat udmurckich knih. Užo ŭ dziacinstvie mianie cikavili nacyjanalnyja i relihijnyja mienšaści. Kali ja vučyŭsia ŭ licei ŭ svaim rodnym Čenstachovie, ja naziraŭ habrejskuju supolnaść.

Ja adčuŭ pavahu da ludziej, jakija zachoŭvajuć svaju identyčnaść navat kali heta niazručna albo niebiaśpiečna.

Ja zaŭždy im zajzdrościŭ i škadavaŭ, što sam naležu da bolšaści — ciažka być palakam u krainie, dzie 97% palakaŭ tabie niecikavyja. Paśla ja cikaviŭsia vienhierskaj mienšaściu ŭ Rumynii, polskaj u Litvie i litoŭskaj u Polščy. Kali ja paznajomiŭsia z udmurtami, adrazu adčuŭ, što mahu zrabić dla ich što-niebudź karysnaje. Ja adčuŭ siabie ŭdmurtam i padumaŭ, što jany mnie patrebnyja bolej, čym ja im. Ja žyvu va Udmurcii ŭžo druhi hod, vykładaju polskuju movu.

NN: Nakolki składana było vyvučać udmurckuju?

PP: Mova šyroka nie vykarystoŭvajecca, i ja,

trapiŭšy ŭ Ižeŭsk, musiŭ sam stvarać moŭny asiarodak.

Ja byŭ u šoku: zhodna z statystykaj, u Ižeŭsku (630 000 nasielnictva) 30% žycharoŭ — udmurty, ale movy ja nidzie nie čuŭ. Ja ździŭlaŭsia, čamu ŭdmurty nie patrabujuć prastory dla svajoj kultury, ale pastupova pačaŭ razumieć pryčyny. Jość i palityčnyja, jak u Biełarusi, a jość i ŭnutranyja, mientalnyja. Adna znajomaja (jana sama fiłołah, rodam ź vioski) adnojčy skazała:

«Piatro, udmurckaja — maja adzinaja rodnaja mova, ja na joj razmaŭlaju z baćkami, jana dla mianie śviataja i ja nie chaču, kab na joj rekłamavali harełku albo «Adzinuju Rasiju».

Treba skazać taksama pra rusifikacyju i kałanijalizm (niekatoryja nazyvajuć heta pryhožym słovam «hłabalizacyja»).

Niadaŭna ja čytaŭ knihu Amstronha «Ukrainski nacyjanalizm» — tam jość frahmienty pra ekskursii dla ŭkrainskich studentaŭ-kamunistaŭ ź Lvova ŭ Kijeŭ, arhanizavanych savieckaj uładaj u 1939. Ad takich ekskursij chucieńka admovilisia, bo jany prynieśli ŭdzielnikam rasčaravańnie ŭ nacyjanalnaj palitycy SSSR.

Arhanizatary pakazvali haściam z Zachodniaj Ukrainy dasiahnieńni savieckaj ŭkrainskaj kultury — Akademiju Navuk, univiersitet. Ale ŭ tramvai pasaromielisia havaryć ź imi pa-ŭkrainsku.

Hości z horada, dzie nikoli nie było rasijskaj ułady, nie mahli zrazumieć, jak možna saromiecca svajoj movy ŭ publičnych miescach.

Takaja «družba narodaŭ» praciahvajecca dahetul, i płaciać za jaje słabiejšyja narody.

Udmurty ŭ 1990–91 nie vyjavili palityčnaj aktyŭnaści (jak tatary, baškiry), i ich aŭtanomija zastałasia tolki na papiery.

NN: Čamu sami ŭdmurty nie karystajucca ŭłasnaj movaj?

PP: Biełarusy lepš za ŭsich razumiejuć hetaje stanovišča i mnostva faktaraŭ, jakija adkazvajuć za rusifikacyju. Pa-pieršaje,

rodnaja mova nie adyhryvaje nijakaj roli ŭ hramadskim i prafiesijnym žyćci, jaje vykładajuć vyklučna ŭ viaskovych škołach (ich kala 250), jana nie ŭžyvajecca ŭ VNU

(akramia dvuch fakultetaŭ udmurckaj fiłałohii — u Ižeŭsku i Hłazavie).

Televiaščańnie na udmurckaj movie — 1–2 hadziny ŭ dzień

na respublikanskim telekanale. Zhodna z savieckaj madellu,

isnuje adna štodzionnaja hazieta dla darosłych (nakład 2000 as.) i adzin dziciačy časopis (1000 as.),

jakija praktyčna niemahčyma nabyć u šapikach.

Ułada imkniecca ŭskłaści adkaznaść za rusifikacyju na samich udmurtaŭ. Sapraŭdy — sami ŭdmurty nie chočuć zapisvać dziaciej va ŭdmurcki kłas, nie čytajuć udmurckija vydańni, usio radziej razmaŭlajuć doma na rodnaj movie.

Nichto nie choča, kab jaho dzicia stała hramadzianinam druhoha hatunku.

Adnojčy znajomy student na aficyjnaj sustrečy spytaŭ prezidenta Udmurckaj Respubliki Vołkava, čamu skaračajecca navučańnie pa-ŭdmurcku ŭ viaskovych škołach. Prezident adkazaŭ: «Chłopcy, a navošta jano vam treba?» Na žal, mierkavańnie bolšaści ŭdmurtaŭ supadaje ź mierkavańniem prezidenta.

Jość i inšyja faktary: histaryčnaja adsutnaść udmurckaha nacyjanalizmu, seksualnyja i kulturnyja kompleksy, padśviadomy strach i pavaha da rasiejcaŭ jak da naroda-pieramožcy

(znajomy ŭdmurcki piśmieńnik skazaŭ mnie, što va Udmurcii kalektyŭny stakholmski sindrom).

NN: Udmurckaja kultura ŭ śviecie amal nieviadomaja. Što moža źmianić stanovišča?

PP: Maładyja ŭdmurty, jakija vučacca ŭ VNU inšych krainaŭ, arhanizujuć tam kancerty i kanfierencyi (dni ŭdmurckaj kultury štohod ładziacca ŭ Vienhryi, Estonii, Finlandyi, a ciapier i ŭ Paryžy), aŭtarskija sustrečy, znachodziać dla ŭdmurckaj kultury addanych siabroŭ, navučajuć movie i zaprašajuć ich na radzimu, prapanujuć pierakładać knihi. Hety

praces pačaŭsia adrazu paśla adkryćcia Udmurcii (da 1990 hoda jana była praktyčna zakrytaj dla inšaziemcaŭ terytoryjaj z-za pramysłovaści ŭzbrajeńniaŭ).

Ja skazaŭ šmat sumnaha na pačatku, ale zabyŭsia skazać samaje hałoŭnaje: udmurty — vielmi ŭparty narod, i ŭ mianie niama sumnieńniaŭ, što ŭ ich vialikaja budučynia. Ich unikalnaja i aryhinalnaja kultura ŭ sučasnaj formie cikavaja šmat kamu. Dziesiać hadoŭ tamu źjavilisia pierakłady tvoraŭ udmurckaha etnafuturyzmu na zamiežnyja movy, jany pryciahnuli ŭvahu čytačoŭ u finavuhorskich krainach. Ciapier my čakajem čahości novaha ŭ litaratury, na žal, nie chapaje dobraj prozy, litaratury faktu, repartažaŭ.

Dumaju, heta cikava — jak na Rasiju i jaje składanuju historyju hladziać niaruskija.

Udmurty saśpieli dla taho, kab pisać na składanyja i «niazručnyja» temy sa svajho punktu hledžańnia.

Što tyčycca falkłoru i tradycyjnaj kultury — heta sapraŭdnaja pierlina, tut udmurty stajać na jeŭrapiejskim uzroŭni, dziakujučy svaim vydatnym daśledčykam i artystam. Vizitoŭka ŭdmurckaj kultury — ansambl-teatr «Ajka». Jon viadomy amataram falkłoru ŭ Jeŭropie, dzie jaho šanujuć za aŭtentyčnaść i sučasny padychod da falkłoru.

NN: «Uzy-bory» — kamiedyja. Čamu vy abrali lohki žanr?

PP: Kali ŭ 2009 ja pryjechaŭ u Ižeŭsk vučycca na fakultecie ŭdmurckaj fiłałohii, ja zaŭvažyŭ, što ŭdmurckaja kultura niecikavaja maładym ludziam. Va Udmurcii jość šmat dobrych paetaŭ i vielmi drennaja proza, jość dobryja falkłornyja kalektyvy i słabaja estrada — słovam, ničoha cikavaha dla maładych. I amal va ŭsich jość kabielnaje telebačańnie i internet, i možna hladzieć što zaŭhodna, ale tolki pa-rasiejsku.

U Rasii ŭ bolšaj stupieni, čym na Zachadzie, raźvity kult pryhažości,

ludzi chočuć hladzieć tolki na pryhožaje, na pryhožych maładych ludziej, i heta lažyć u asnovie rasiejskaha šou-biznesu. A niekalki miascovych pieradač pakazvajuć tolki falkłor, babulaŭ, jakija śpiavajuć pa-ŭdmurcku.

U maładych udmurtaŭ naradžajecca kompleks — jany dumajuć, što rasiejcy pryhažejšyja, što tam jość maładość i budučynia. Bolšaść, viadoma ž, nie ŭ stanie zrazumieć falkłor, bolšaści patrebnaja pop-kultura. A jaje paprostu niama. My zachacieli heta źmianić.

Ideja stvareńnia filma pryjšła raptoŭna. Ja jechaŭ u viosku da znajomaj. Maršrut doŭhi, u sałonie aŭtobusa pakazvali pasažyram kino — prymityŭnuju, rasiejskuju kamiedyju. Bolšaść pasažyraŭ sačyła za filmam, i mnie padałosia, što jon im padabacca. Usie jany byli udmurtami (rudyja vałasy, viasnuški). Mianie heta ŭraziła, ja ŭbačyŭ, jak 

rasiejski šou-biznes staŭ zbrojaj rusifikacyi.

Vyrašyŭ, što prapanuju siabram zrabić udmurcki film. Siarod ich šmat tvorčych ludziej, ale jany pracujuć zaŭsiody ŭ adzinočku — chtości zajmajecca paezijaj, chtości hraje ŭ amatarskim teatry, chtości maluje. Jany nie mohuć znajści dla svajoj tvorčaści aŭdytoryi, hledačoŭ, čytačoŭ… A kali my zrobim jarki film, heta ŭžo budzie padzieja, i my zmožam zacikavić tych, chto nie čytaje i nie naviedvaje teatry, a prosta siadzić u internecie.

Ja zaprasiŭ pracavać sa mnoj stryječnaha brata Daminika, jaki vučycca ŭ Łondanie, pa prafiesii jon apieratar. Jon pryvioz svaju kamieru i paprasiŭ adnaho mantažora z Varšavy, kab toj nam dapamoh. Chłopcam tady było ŭsiaho pa 22 hady, stolki ž, kolki scenarystu — udmurckaj piśmieńnicy Darali Leli. Pa prafiesii jana pierakładčyk ź vienhierskaj movy, scenar napisała padčas navučańnia ŭ Budapiešcie.

Jašče ŭ aŭtobusie, ja prydumaŭ siužet. Jon naiŭny, kazačny.

Nam była patrebnaja kamiedyja, ja chacieŭ, kab film vyjšaŭ dobrym i aptymistyčnym, kab daŭ Udmurcii troški nadziei.

My chacieli paŭpłyvać na padśviadomaść udmurtaŭ i pakazać, što jany nie horšyja za rasiejcaŭ, što va Udmurcii stolki pryhožych maładych ludziej i što možna biez kompleksaŭ kachać, žartavać, sumavać pa-ŭdmurcku i kazać pra kachańnie na ŭdmurckaj movie. Paśla premjery filma chtości padyšoŭ i skazaŭ, što dziakujučy filmu narešcie znajšlisia ŭdmurckija seks-simvały!

Ciapier chočam źniać film pra maładych udmurtaŭ u Ižeŭsku i pakazać ich mietady baraćby z asimilacyjaj — treba dać recept zachavańnia svajoj kultury, movy i dušy siarod kulturna čužych ludziej, va ŭmovach sučasnaj Rasii, dzie treba zmahacca za hrošy, pracu, materyjalnuju i sacyjalnuju pazicyju, i nie zastajecca času dumać pra nacyjanalnuju identyfikacyju.

NN: Stvarajučy ŭdmurckija filmy, na jakoje kino vy abapirajeciesia?

PP: Ja dobra viedaju tolki polski kiniematohraf i dumaju, što płanujučy novyja udmurckija filmy, varta šukać ŭzory ŭ polskich filmach pra viosku, jakija stvaralisia ŭ 70-ja — pačatku 80-ch. U hetych filmach jość absurd, humar, kanflikt vioska-horad, addanaść maleńkaj radzimie i pavaha da čałavieka. Takija filmy dobra i cikava pakažuć udmurckuju rečaisnaść.

NN: Toje, što na «Jeŭrabačańnie» sioleta pajeduć «Branhurtyś piesanajos», moža stać novym šturškom dla adradžeńnia ŭdmurckaj kultury?

PP: Tak, pra ŭdmurtaŭ daviedajucca miljony ludziej u śviecie. Heta vialikaja maralnaja padtrymka dla tych, chto prasoŭvaje kulturu tut i nie moža raźličvać na padtrymku ŭłady. Udmurtaŭ treba chvalić, zachaplacca imi — heta važnaja častka ich mientalitetu. Jany ž vielmi hanarlivyja. A 

tam, dzie jość cikavaść zvonku, źjaŭlajecca i žadańnie pracavać bolš. Spadziajusia, praz babulaŭ niechta zacikavicca i maładymi — tvorčaściu piśmieńnikaŭ Piatra Zacharava i Viačasłava Ar-Siarhi, udmurckim etnafuturyzmam, chtości stanie fanatam udmurckaha indy-rok hurtu Silent Woo Goor.

NN: Rasijskaja kultura, jakaja dla Udmurcii vyhladaje chutčej kałanijalnaj, nie «razdušyć» udmurckuju, kali taja pasprabuje madernizavacca?

PP: Budziem zmahacca.

U Ižeŭsku ŭdmurckaja kultura robicca modnaj siarod moładzi.

Maładyja «pakutujuć» na kursach movy, arhanizavanych aktyvistami. Ich naviedvajuć i rasiejcy.

Maštab źjavy — kala 100 čałaviek u hod.

Dobry pačatak.

Treba vykarystoŭvać toj fakt, što

rasiejskaja kultura ŭ kryzisie. Redka źjaŭlajucca kaštoŭnaści, jakija dapamahajuć čałavieku žyć. Niama hłybokaj dumki — jość zabaŭka.

Hetaha zanadta mała. A 

kali ŭdmurt idzie na kancert udmurckich pieśniaŭ, jon abaviazkova płača. Heta sapraŭdnaja siła, jakaja trymaje narod navat tady, kali rasiejskaja mova pačała daminavać i ŭ vioskach.

* * *

Spampavać film «Uzy-bory» možna tutaka.

Hutaryŭ Juraś Uskoŭ

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH