— kaža Tomas Viencłava pra biełaruskuju sytuacyju. Ale biełaruskaja apazycyja musić pastupova hadavać svoj narod, pieratvarać jaho ŭ nacyju.
Pra Biełaruś my viedajem niašmat. Navat jaje imia ŭ našym druku nie ŭstalavałasia — časta jaje nazyvajuć «Hudzija». Biełarusy razumiejucca jak adstałyja, nacyjanalna biezabličnyja, savietyzavanyja ludzi, jakija ad časoŭ siaredniaviečča nie spaznali ničoha, aprača rabstva. Redka ŭspaminajem ich śmiełaść i stojkaść, prajaŭlenyja ŭ časy paŭstańniaŭ XIX st. i ŭ apošniaj vajnie. Naša niaviedańnie i niezacikaŭlenaść źjaŭlajucca paradaksalnymi, bo nas złučaje (praŭda, ciapier padzialaje) daŭžejšaja miaža, čym ź inšymi susiedziami, i ahulnaja historyja, jakaja ciahnułasia mnohija stahodździ.
Sioj-toj złujecca, što nacyjanalna śviadomyja biełarusy ličać siabie sapraŭdnymi spadkajemcami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, ale histaryčnyja vuzły tut ciažka razbłytać: Kanstancin Astroski ci Leŭ Sapieha sapraŭdy byli rusinami, to bok prodkami biełarusaŭ. Biełaruskaje nacyjanalnaje adradžeńnie było vielmi ščylna źviazanaje z našym, była dumka i pra ahulnuju dziaržavu (parodyjaj na jaje staŭ «Litbieł» Vincasa Kapsukasa). U niezaležnaj Litvie niekatory čas isnavała Ministestva biełaruskich spraŭ. Zakrytaja miaža pamiž Vilniaj i Ašmianami abo Horadniaj źjaviłasia tolki apošnim časam — sotni hadoŭ jaje nie było. Pačućcio supolnaści kančatkova źnikła tolki ŭ savieckija časy, kali prajavilisia sympatyi da łatyšoŭ i estoncaŭ, a biełarusy ŭ Bałtyjskuju sadružnaść užo nie ŭmiaścilisia.
Tamu Litva, ja b skazaŭ, histaryčna adkaznaja za Biełaruś — bolš za inšyja krainy. Nie darma naš i biełaruski hierby da epochi Łukašenki byli adnolkavyja — takija rečy ŭ śviecie zdarajucca redka.
Siońnia ŭ Biełarusi, jak nam viadoma, kamičnaja paŭsavieckaja dyktatura. U joj navat bolš, čym u Rasiei, zachavalisia ekanomika i idealohija tych časoŭ z prysmakam prymityŭnaha nacyjanalizmu dy paranoi. Śćviardžajecca, što Alaksandra Łukašenku padtrymlivajuć 80% nasielnictva, choć heta, chutčej za ŭsio, mit. Tak ci inakš, jon lubimy mnohimi, jak usie papulisty: hulaje ŭ chakiej, publična łaje svaich čynoŭnikaŭ. Ale jaho nervovyja pavodziny apošniaha času śviedčać, što jon nie adčuvaje siabie ŭpeŭniena.
Pašyrana mierkavańnie, što Rasieja siońnia albo zaŭtra prahłynie Biełaruś. Na maju dumku, heta taksama mit. Pra abjadnańnie havorycca kolki hadoŭ, ale realna jano nie nabližajecca. Łukašenka zusim nia choča stać šarahovym rasiejskim hubernataram. Jašče bolš važna toje, što abjadnańnie dadaść Rasiei nievyrašalnych prablem, jakich joj i tak nie brakuje… Niepakojacca, što biełaruskaja mova moža źniknuć, ale navat i heta nia stała b katastrofaj. Aŭstryjcy razmaŭlajuć pa-niamiecku, a irlandcy — pa-anhielsku, ale ich krainy nie źjaŭlajucca ni Niamieččynaj, ni Anhielščynaj. Z druhoha boku, treba skazać, što biełaruskaja mova trymajecca lepš, čym my dumajem: dla intelihiencyi i moładzi jana stała spravaj prestyžu i navat mody. Paradaksalna, ale ŭžo vyrasła pakaleńnie biełarusaŭ, jakija ź dziacinstva razumiejuć Biełaruś jak asobnuju dziaržavu.
Zhodny z tymi, chto havoryć, što najhoršaj palitykaj u dačynieńni da Biełarusi była b jaje izalacyja — eskalacyja kanfliktaŭ i hetak dalej. Naprykład, treba zrazumieć niespakoj Biełarusi pra našy schoviščy jadziernych adkidaŭ — jana, tak ci inačaj, pieražyła Čarnobyl. Treba dumać i pra litoŭskuju hramadu ŭ Biełarusi: jaje stanovišča na siońniašni momant prymalnaje, ale ŭžo jość pahroźlivyja syhnały taho, što jana, jak i ŭ šmat razoŭ bolšaja hramada palakaŭ, moža stać zakładnicaj Łukašenki. Ekanamičnyja suviazi, kantakty ź dziejačami kultury i moładździu (jakaja pakrysie vesternizujecca), narešcie, bolš žvavy turyzm u Naračanski ci Navahradzki kraj nam peŭna nie paškodziać, a biełaruskaja systema zachistajecca, jak heta zdaryłasia z nami ŭ peryjad akupacyi. Z druhoha boku, važna arhanizavać sietku dapamohi biełarusam — takuju, jakuju Zachad i emihracyja arhanizavali dla nas jašče da «Sajudysu»: zaachvočvać niezaležnuju biełaruskuju kulturu, padtrymlivać paciarpiełych. Heta majuć rabić hramadzkija arhanizacyi, jakija pry nieabchodnaści nie paźbiahali b i nieaficyjnych šlachoŭ. U svaju čarhu, biełaruskaja apazycyja musić pastupova hadavać svoj narod, pieratvarać jaho ŭ nacyju, i nia tolki ŭ Miensku.
Siły Łukašenki i apazycyi vyhladajuć niaroŭnymi, ale heta moža być aptyčnym padmanam. Biełarusy majuć adnu supolnuju ź litoŭcami rysu: jany marudnyja, ale mohuć źmianicca za niekalki dzion. I hetaja pieramiena moža adbycca navat bolš udała, čym va Ŭkrainie, bo Biełaruś mienšaja i bolš manalitnaja za jaje kraina.
Ź litoŭskaj pierakłaŭ Andranik Antanian
Hety tekst Tomasa Viencłavy prahučaŭ u štodzionnaj analityčnaj prahramie «Savaitės kometrai» Litoŭskaha radyjo (www.lrt.lt) 29 vieraśnia.
∎
TOMAS VIENCŁAVA (nar. 1937) — litoŭski paet. U 1977-m byŭ vysłany z SSSR. Vykładaje słavianskija movy i litaratury ŭ Jelskim universytecie (ZŠA).
