Spačatku cytata z vučebnaha dapamožnika dla Ch kłasa «Historyja Biełarusi, 1917—1945 hh» (2012): «U 1944 h. Čyrvonaja Armija naniesła šerah udaraŭ pa vorahu… U liku hetych udaraŭ byŭ i razhrom hitleraŭskich vojskaŭ na terytoryi Biełarusi».
Jak na kaho, a na mianie tak i patychnuła stalinščynaj.
Praŭda, zanosicca stalinščyna ŭ śviadomaść školnikaŭ kantrabandaj, bo aŭtar vučebnaha dapamožnika, Jaŭhien Novik, abačliva nie prystaviŭ da słova «ŭdaraŭ» aznačeńnie «stalinskich», choć, vidavočna, i mieŭ na ŭvazie tyja «stalinskija ŭdary».
«Dziesiać stalinskich udaraŭ» 1944-ha pry žyćci «baćki narodaŭ» pavinny byli viedać i školniki, i vydatniki bajavoj i palityčnaj padrychtoŭki ŭ Savieckaj Armii, i kamsamolcy dy členy partyi Lenina—Stalina. Pavodle hetaj ideałahiemy, Biełaruskaja nastupalnaja apieracyja, apieracyja «Bahracijon», mieła siarod «stalinskich udaraŭ» numar piaty. I voś, praź dziesiacihodździ biełaruskija školniki znoŭ čytajuć nie prosta pra nastupalnuju apieracyju, a pra adzin z «udaraŭ», jakija Čyrvonaja Armija (RSČA) naniesła «pa vorahu».
Pytańni biez adkazu
Toje, jak aśviatlaje Ja. Novik padziei Druhoj suśvietnaj i niamieckasavieckaj vojnaŭ, zasłuhoŭvaje cełaj dysiertacyi. U jahonaj knizie praŭda pieramiašanaja ź niapoŭnaj praŭdaj, niapraŭda z zamoŭčvańniami, a ŭsio heta vykanana ŭ duchu stalinskaj histaryjahrafii.
Ja, naprykład, nie znajšoŭ u hetaj knizie adkazu na pytańnie: čamu RSČA pryjšła ŭ Minsk na dziasiaty dzień nastupalnaj apieracyi, a ad Minska da Bresta išła 25 dzion?
I heta pry tym, što na biełaruskim kirunku saviety mieli, jak piša Ja. Novik, žyvoj siły ŭdvaja, samalotaŭ — amal u 4 razy, tankaŭ i samachodnych artyleryjskich ustanovak — amal u 5 razoŭ, a minamiotaŭ i harmat — u 3,7 raza bolš, čym praciŭnik. Niejkaje ŭjaŭleńnie pra zaciataść bajoŭ na zachad ad Minska daje hrodzienskaja historyja. RSČA padyšła da Niomana ŭ hetym horadzie 16 lipienia, a ŭ zaniomanskuju častku pierapraviłasia tolki 24ha.
Paŭstaje i takoje pytańnie: nakolki efiektyŭnyja byli dziejańni čyrvonych partyzanaŭ u niamieckim tyle, asabliva ŭ Zachodniaj Biełarusi?
I tut ja nie mahu nie ŭspomnić ese partyzanskaha kamandzira Uładzimira Kaleśnika «Čas vyzvaleńnia», u jakim jon pryznavaŭsia, što jany sa svaimi «pukałkami» nie šmat mahli suprać rehularnaj armii.
Pišacca ŭ litaratury i pra «katły» 1944-ha: Viciebski, Babrujski, Minski… Brać praciŭnika ŭ «kacioł» čyrvonyja kamandziry navučylisia ŭ niemcaŭ. I pry ŭsim pry tym im nie ŭdałosia stvaryć u Biełarusi taki «kacioł», jak niemcam u 1941-m. Tady, nahadaju, Viermacht uziaŭ u abcuhi try armii, a adlehłaść ad Bresta da Minska adoleŭ za 6 dzion.
Kali ŭžo zhadany Minski «kacioł», dyk nielha nie zadać i takoje pytańnie: a ci ŭsie atočanyja niemcy trapili ŭ pałon, ci nie vyryvalisia asobnyja padraździaleńni z akružeńnia da svaich?
Kažuć mnie znaŭcy, što tyja akružency navat praz zaniaty savietami Minsk prachodzili. Dy ŭ bajavym paradku, a nie panična ŭciakajučy. I čuŭ ja, što niemcy jašče kolki dzion paśla 3 lipienia zastavalisia ŭ asobnych punktach Minska.
A jašče, kažuć mnie, paśla 3 lipienia stalicu BSSR bambili doblesnyja stalinskija sokały. Praŭda heta ci niapraŭda?
Kirunak — Varšava, Bierlin
Viedama, aŭtar školnaha dapamožnika nie abaviazany aśviatlać usie hetyja padziei i davać adkazy na ŭsie hetyja pytańni. Nie jamu, a sabie ja zadaju i takoje pytańnie: čamu RSČA nie zrabiła niemcam Biełaruski «kacioł»? Pavodle łohiki, saviety pavinny byli b razharnuć u 1944-m nastupalnyja apieracyi pierš va Ukrainie i ŭ Bałtyi. Vycieśniŭšy niemcaŭ z Vałyni, Łatvii i Litvy, RSČA mahła ŭziać u abcuhi hrupu armij «Centr» na čale z hienierałfieldmaršałam Ernstam Bušam.
Toj, chto hladzieŭ saviecki film «Vyzvaleńnie», peŭna, zapomniŭ, jak maršał Hieorhi Žukaŭ i hienierał armii Kanstancin Rakasoŭski «pierakanali» Stalina, što hałoŭny ŭdar pa niemcach treba nanieści ŭ Biełarusi: maŭlaŭ, nas tam nie čakajuć — a my ich źnianacku; da taho ž praź Biełaruś pralahaje samy karotki šlach na Bierlin. Pry hetym i Žukaŭ i Rakasoŭski (maršałam stanie 29 červienia, kali RSČA uvojdzie ŭ Babrujsk) ledź nie ŭčynili Stalinu frondu. U štošto, a ŭ takoje nie vierycca. Heta Erych fon Manštajn, Hierd fon Rundštet, Valter Model (28 červienia zamianiŭ Ernsta Buša) mahli pikiravacca z Hitleram, a savieckich hienierałaŭ, taho ž Rakasoŭskaha, jaki pabyvaŭ za kratami i źviedaŭ katavańni, 1937—1938 hady navučyli nie piarečyć «pravadyru i nastaŭniku». Padruhoje, majecca śviedčańnie samoha Rakasoŭskaha, što jon ažyćciaŭlaŭ zadumu Viarchoŭnaha.
U čym była zaduma Stalina? Adkaz na hetaje pytańnie treba šukać nie tolki ŭ polskaj i zachodniaj litaratury, ale i ŭ historyi balšavizmu dy ŭ pierapiscy Franklina Ruźvielta, Iosifa Stalina i Uinstana Čerčyla.
Było vidavočna, što Stalin pastaviŭ dalokasiažnyja mety ŭ Centralna-Uschodniaj i Paŭdniova-Uschodniaj Jeŭropie. U pryvatnaści, jaho kłopatam było ŭstalavańnie prasavieckaha režymu ŭ Polščy, a potym i ŭ Niamieččynie. A tamu patrabavałasia, kab RSČA akupavała terytoryi hetych krain. Hetaj mecie i byli padparadkavanyja Biełaruskaja i Lvoŭska-Sandamirskaja apieracyi RSČA. Druhaja ź ich («šosty stalinski ŭdar») pačałasia 13 lipienia.
Stalin dasiahnuŭ svaje pieršaje mety.
Stvorany ŭ Maskvie 22 lipienia Polski kamitet nacyjanalnaha vyzvaleńnia apublikavaŭ tamsama (ale napisana było, što ŭ Chołmie) manifiest. Hetym manifiestam kasavałasia kanstytucyja Polščy 1935 h., a polski emihracyjny ŭrad byŭ abvieščany samazvanym i nielehalnym. Lehalnaju ž časovaju ŭładaj Polščy kamitet abviaščaŭ siabie. Praŭda, sajuźniki jašče zmusiać Stalina pajści na peŭnyja sastupki, ale fundamient dla pieratvareńnia Polščy ŭ saviecki satelit byŭ zakładzieny.
Praz tydzień paśla polskaj akcyi, u dzień zaviaršeńnia Biełaruskaj i Lvoŭska-Sandamirskaj apieracyj, Stalin moh uznaharodzić siabie ordenam Pieramohi.
Meta apraŭdvaje srodki. Apałohija stalinizmu
Aŭtar školnaha dapamožnika, Ja. Novikaŭ, nie piša pra dalokasiažnyja mety Stalina. Jon pravodzić ledź nie «kinošnuju» viersiju Biełaruskaj apieracyi. I robić heta z vysokaj dolaj cynizmu. «Toje, što kirunkam hałoŭnaha ŭdaru była vybrana Biełaruś, — piša jon, — jak i toje, što vojski 1ha Biełaruskaha frontu zmahli prajści praz paleskija bałoty i nanieści ŭdar tam, dzie vorah nie čakaŭ, źjaŭlałasia, na dumku niamieckich hienierałaŭ, dziejańniami «nasupierak łohicy zdarovaha sensu». Ale na vajnie jość adna łohika — łohika pieramahać».
Pomnicie kadry ź filma «Vyzvaleńnie»? Na Paryčy iści nielha, bo tam niemcy majuć mocnuju abaronu, pojdziem «laviej», bo tam bałoty i niemcy nie hetak akapalisia. I kab niejk «humanizavać» takoje rašeńnie, pakazvajuć ledź nie na ŭvieś ekran «makrastupy», jakija, maŭlaŭ, nie daduć čyrvonaarmiejcam patanuć u bahnie. Novik ža abychodzicca biez «makrastupaŭ» i całkam apraŭdvaje rašeńnie štaboŭ hnać bajcoŭ praz bałoty.
Čamu «hnać»? A tamu, što za pieradavymi voinskimi padraździaleńniami iduć znakamityja zahradatrady, ŚMIERŠ, trybunały i prakuratury sa svaimi sachno i harbaciukami («Miortvym nie balić» Vasila Bykava pomnicie?). Pra heta ŭ biełaruskich padručnikach historyi nie pišuć, zatoje, jak vidać, kirujucca viadomym vykazvańniem «pieramožcaŭ nie sudziać». I voś, Ja. Novik śćviardžaje: «Chto pieramahaje, u taho i «bolš łohiki», bolš daskanałaja vajennaja stratehija i taktyka».
Pra što jašče nie pišuć u padručnikach?
Pišučy letaś (hladzicie «NN» № 26 za 2013) pra toje, jak dziakujučy nastupalnaj apieracyi sajuźnikaŭ u Italii savietam udałosia dasiahnuć pośpiechu pad Kurskam i Biełharadam i ŭziać stratehičnuju inicyjatyvu na siabie, ja nie patłumačyŭ, čamu ŭ tankavaj bitvie pad Procharaŭkaj RSČA było vielmi ciažka. Kali ŭ niaŭdačach savieckich tankistaŭ i była vina hienierała Paŭła Rotmistrava, dyk vielmi ŭskosnaja. Hałoŭnaja ž pryčyna była ŭ techničnaj adstałaści. Mała taho, što «tyhry» byli mocnyja tanki, — jany byli asnaščanyja pieradavymi srodkami suviazi. Heta davała niamieckamu kamandavańniu mahčymaść kaardynavać dziejańni jak asobnych ekipažaŭ, tak i cełych padraździaleńniaŭ. Da taho ž znakamity «Karł Cejs» vyrablaŭ kłasnuju optyku.
Pieraadoleć techničnaje adstavańnie dapamahali savietam Złučanyja Štaty i Złučanaje Karaleŭstva.
Jany pastavili bolš jak 45 tys. radyjostancyj. Heta dało mahčymaść hienierałam Kanstancinu Viaršyninu, Mikałaju Skrypko i Mikałaju Chrukinu padčas Biełaruskaj apieracyi pieranacelvać blizkija i dalokija bambaviki prosta ŭ pavietry. A kali dadać da hetaha amierykanskija i brytanskija samaloty (ich było atrymana nie mienš jak 21 tys.)? Adnačasova mocnuju padtrymku atrymała savieckaja supraćpavietranaja abarona — bolš za 2 tys. radyjołakataraŭ i 8,5 tys. zienitnych harmat. Samo saboj, novyja mahčymaści źjavilisia i ŭ tankavych vojskaŭ. I ŭ piachoty, jakaja atrymała ad sajuźnikaŭ bolš jak 400 tys. telefonaŭ i za 2 młn km telefonnaha kabielu. Da hetaha dadajma supraćtankavyja ružžy i harmaty, aŭtamatyčnuju strałkovuju zbroju (bolš za 133 tys. adzinak), pistalety, matacykły, džypy, hruzavyja aŭtamabili (amal 376 tys.)… A jašče paravozy, vahony i płatformy. I miedykamienty z charčami nie zabudźma. I abutak (amal 15,5 młn par).
Pamiatajma taksama, što ŭ lipieni 1943-ha sajuźniki adkryli niemcam druhi front u Italii, a za 17 dzion da Biełaruskaj apieracyi pačali nastupalnuju apieracyju ŭ Narmandyi.
24 červienia 1944 h. «Savieckaja Biełaruś» (tak z kastryčnika 1941ha nazyvałasia «Sovietskaja Biełoruśsija») paviedamlała, što napiaredadni RSČA ździejśniła praryŭ u rajonie Viciebska, uziała Šumilina i Sirocina. 25 červienia ŭ haziecie źjavilisia zahady Stalina hienierału armii Ivanu Bahramianu (1šy Prybałtyjski front) i hienierałpałkoŭniku Ivanu Čarniachoŭskamu (3ci Biełaruski). Ź ich my daviedvajemsia, što hetyja franty prarvali abaronu praciŭnika na ŭčastkach šyrynioju da 80 km i prajšli kala 35 km napierad. Tym časam, čytajem my ŭ «Savieckaj Biełarusi», sajuźniki šturmujuć krepaść Šerbur, ich avijacyja ŭčyniaje naloty na čyhunačnyja linii i stancyi; praciahvałasia baraćba i na mory. Asobna ciažkija bambaviki atakavali niamieckija bazy «samalotasnaradaŭ» u rajonie PadeKale (13 červienia niemcy pačali tak zvanaje bieśpiłotnaje bambardavańnie Brytanii; u vajennaj technicy pačynałasia novaja epocha).
27 červienia publikujucca zahady Stalina hienierał-pałkoŭniku Hieorhiju Zacharavu (2-hi Biełaruski) i hienierału armii Rakasoŭskamu (1-šy Biełaruski). U Zacharava za 3 dni bajcy prajšli na 30 km i pašyryli praryŭ da 75 km, uziali Čavusy. U Rakasoŭskaha na paŭdniovym zachadzie ad Žłobina za 2 dni čyrvonaarmiejcy prajšli 30 km i pašyryli praryŭ da 8 km frontu, a na poŭnač ad Rahačova prarvali pałasu šyrynioju 30 km i prajšli 12 km. Taksama pierarezana čyhunka Babrujsk—Łuniniec. U tym ža numary haziety publikujecca zahad Čarniachoŭskamu, čyje vojski avałodali 26 červienia Viciebskam. Tut ža i zahad Rakasoŭskamu, u jakim adznačajecca, što 26 červienia znoŭ savieckim staŭ Žłobin. A tym časam na Zachodnim froncie bai iduć užo na vulicach Šerbura. Paviedamlajecca taksama ab dziejańniach 5j amierykanskaj i 8j brytanskaj armij na italjanskim froncie. Ź italjanskaj terytoryi ciažkija bambaviki ŭčyniajuć naloty na niamieckija abjekty ŭ Paŭdniovaja Francyi. U noč z 25 na 26 červienia sajuznaja avijacyja ŭčyniła nalot «na varožyja abjekty ŭ Budapiešcie». U tuju ž noč na Zachodnim froncie brytancy bambili pramysłovyja abjekty niepadalok ad Dujsburha, a amierykancy — masty na ŭschod ad Paryža i aeradromy ŭ Bretani.
27 červienia, paviedamlaje «Savieckaja Biełaruś», uziata Orša. Avijacyja bambić stancyi Asipovičy, Połack, Barysaŭ, Łuniniec, Pinsk. Sajuźniki ž uziali Šerbur.
U pałon trapili kamandujučy vojskami šerburskaha harnizona hienierałlejtenant Karł Vilhielm fon Šliben i kamandujučy niamieckaj marskoj abaronaj kontradmirał Valter Hieniekie. Praŭda, pra toje, što Stalin pavinšavaŭ «doblesnyja amierykanskija i brytanskija vojski z nahody bliskučaha pośpiechu», hazieta nie paviedamlaje. Zatoje daviedvajemsia, što robiać sajuźniki ŭ Italii.
Jak jany viartalisia
Šmat pra što my možam daviedacca z haziet 1944ha. Nie toje što z padručnikaŭ. Šmat infarmacyi dajuć i dakumienty, jakija zachoŭvajucca ŭ archivach.
Uviesnu 1944-ha balšaviki pačuvalisia nastolki ŭpeŭniena, što ŭžo pačali farmavać orhany ŭłady dla pakul što padniamieckich abłaściej i rajonaŭ Biełarusi. Tak, u mai biuro CK KP(b)B pryznačyła staršyniu Vilejskaha abłvykankama i jaho namieśnika, kiraŭnictva Baranavickaj vobłaści, h. Baranavičy, Lidskaha, Staŭpieckaha, Mirskaha, Słonimskaha, Niaśvižskaha, Lachavickaha, Vałožynskaha, Navamyšskaha, Kleckaha, Navahradskaha i Lubčanskaha rajonaŭ. 7 červienia pryznačany 1yja sakratary Bresckaha i Vilejskaha abkamaŭ i načalnik NKHB u Vilejskuju vobłaść. Było navat viadoma, dzie buduć raźmiaščacca darožna-ekspłuatacyjnyja ŭčastki (DEU) upraŭleńnia šašejnych daroh NKVD: Brasłaŭ, Ašmiany, Haduciški, Hłybokaje, Maładziečna, Baranavičy, Navahradak, Ščučyn, Lida i navat Łomža, Aŭhustaŭ, Biełastok, Sakołka i Bielsk, nie kažučy pra Kobryn, Brest, Vysokaje i Pružany (a voś u Pinskaj vobłaści — peŭna, z pryčyny paleskaha biezdarožža — adzin Pinsk).
Nie treba dumać, što pieršyja sakratary abkamaŭ dy staršyni abłvykankamaŭ tak i kinulisia ŭ zaniatyja RSČA abłasnyja i rajonnyja centry.
Spačatku tudy śledam za armijaj prychodzili apieratyŭnyja hrupy, jakija składalisia z partyjnych i savieckich čynoŭnikaŭ i ź ludziej NKHB i NKVD. Takija hrupy dla Minska i Minskaj vobłaści, dla h. Barysava i kožnaha rajona ŭ vobłaści i Minsku biuro CK KP(b)B stvaryła 27 červienia.
Balšaviki razumieli, što na terytoryi, ačyščanaj ad niemcaŭ, jany mohuć sustreć supraciŭ. Tamu za 10 dzion da apieracyi «Bahracijon» biuro CK pryniało pastanovu ab źniščalnych bataljonach. Pradpisvałasia, što takija bataljony sakratary haradskich i rajonnych kamitetaŭ, staršyni vykankamaŭ i načalniki rajadździełaŭ NKVD pavinny ŭkamplektavać da 30 červienia. U kožny bataljon naležała mabilizavać ad 100 da 200 čałaviek. Kamisarami (namieśnikami kamandziraŭ pa palitčastcy) naležała pryznačać druhich abo trecich sakrataroŭ haradskich i rajonnych kamitetaŭ partyi. Kiraŭnictva słužbaj bataljonaŭ uskładałasia na vajskovyja adździeły partyjnych kamitetaŭ i orhany NKVD.
Što ž tyčycca ŭrada BSSR i kiraŭnictva KP(b)B, dyk apieratyŭnaja hrupa SNK i CK była stvorana 3 lipienia. U jaje skład uvajšli namieśnik staršyni Saŭnarkama Ivan Bylinski, sakratar CK kamsamoła Michaił Zimianin, narkam kamunalnaj haspadarki V. Zabieła, sakratar Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta Ł. Papkoŭ, upaŭnavažany narkamatu suviazi SSSR u BSSR F. Kraŭčuk, namieśnik narkama dziaržbiaśpieki P. Palityka i namieśnik narkama ŭnutarnych spraŭ I. Ivaščanka. Voś hetyja ludzi i pavinny byli rychtavać naležnuju bazu dla viartańnia i pracy svaich kiraŭnikoŭ. Źviartaje ŭvahu toje, što ŭ apieratyŭnuju hrupu SNK i CK nie ŭvajšoŭ nivodzin vysokapastaŭleny partyjny čynoŭnik.
Dźvie «nieŭmiručyja» ideałahiemy
U balšavikoŭ, jakija viartalisia ŭ Minsk i rajony, było šmat pieršaradnych zadač. Ale balšaviki nie byli b balšavikami, kali b nie dbali pieršnapierš ab pramyŭcy mazhoŭ. Jak im było nie naładzić vyvučeńnie ŭ škołach i pracoŭnych kalektyvach, u partyjnych dy kamsamolskich arhanizacyjach knihi Stalina «Ab Vialikaj Ajčynnaj vajnie Savieckaha Sajuza»? Jana dapamahała vypracavać «pravilny» pohlad na padziei. Što ŭ partyjnych kabinietach hety pohlad daŭno ŭžo vypracavany, śviedčyć apublikavany 27 lipienia doŭhi list «Ad pracoŭnych horada Minska, ad minskich partyzanaŭ i partyzanak Vialikamu pravadyru narodaŭ — Viarchoŭnamu Hałoŭnakamandujučamu Maršała Savieckaha Sajuza Iosifu Visaryjonaviču STALINU». List hety pryniaty na mitynhu 16 lipienia. Musić, dziesiać dzion spatrebiłasia na jaho «padhonku». Mianie ž u hetaj historyi cikavić, kolki siarod mitynhoŭcaŭ było tych, chto vychodziŭ u 1942—1944 h. na pieršamajskija demanstracyi ŭ Minsku i vitaŭ «Hitleraasvabadziciela».
Raniej ža, čym list «Vialikamu pravadyru», u partyjnych kabinietach byŭ składzieny «Zvarot da Biełaruskaha naroda», padpisany staršynioju Saŭnarkama Pancielajmonam Panamarenkam, staršynioju Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta Ničyparam Natalevičam i sakratarom CK KP(b)B Piatrom Kalininym.
U hetym liście byli zakładzienyja dźvie ideałahiemy.
Pieršaja ź ideałahiemaŭ hučała tak: «Partyzanski ruch u Biełarusi staŭ usienarodnym». Hetaja ideałahiema budzie zamacavanaja ŭ składzienaj dla ministra dziaržbiaśpieki BSSR Łaŭrencija Canavy knizie «Vsienarodnaja partizanskaja vojna v Biełoruśsii protiv fašistskich zachvatčikov: zaroždienije i raźvitije partizanskoho dvižienija» (1949). Z taho času nichto z savieckich i postsavieckich kazionnych historykaŭ nie moh i nie moža adstupicca ad hetaje dohmy.
Druhaja ideałahiema była na doŭhi čas pachavanaja, peŭna, tamu što była ŭviazanaja ź imiem Stalina. Sfarmulavana jana hetak: «Viečna budzie žyć biaźmiežnaja ŭdziačnaść biełaruskaha naroda lubimamu pravadyru i nastaŭniku tavaryšu Stalinu i ŭznačalenaj im Čyrvonaj Armii, jakaja vyzvaliła i viarnuła narodu svabodu i niezaležnaść».
Viedama, aŭtary «Zvarotu da Biełaruskaha naroda», pišučy pra viartańnie svabody i niezaležnaści, mieli na ŭvazie, što Biełaruś stała «svabodnaju i niezaležnaju» 1 studzienia 1919 h.,
kali byŭ apublikavany Manifiest Časovaha rabočasialanskaha savieckaha ŭrada Biełarusi, abo 11 lipienia 1920 h., kali Čyrvonaja Armija vyhnała palakaŭ ź Minska (da vajny mienavita hety dzień uračysta adznačaŭsia ŭ BSSR). I voś, u 1995 hodzie ideałahiemu pra toje, što viartańnie savietaŭ u Biełaruś u 1944 h. aznačała viartańnie niezaležnaści, vyciahnuli z archiva, skazili i ŭźviali ŭ ranh aficyjozu: dzień 3 lipienia stali adznačać jak śviata niezaležnaści.
Nakolki BSSR była niezaležnaju, viedaje kožny.
Tut ža chočacca nahadać adzin fakt. U «Sovietskoj Biełoruśsii» za 6 žniŭnia 1944 h. źmieščana vinšavańnie Ničyparu Nataleviču z pryčyny vyzvaleńnia Minska. Ale vinšavańnie adrasavana jamu nie jak staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR, a jak namieśniku staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR. Nie viedaju, ci sapraŭdy tak napisana ŭ aryhinale. Spadziajusia, z časam historyki znojduć tekst taje telehramy, jakuju prezident Čechasłavackaj Respubliki i daŭni siabar našaha naroda Edvard Bienieš pasyłaŭ u Minsk. Tut ža bolš važna adznačyć, što sam Natalevič, pasyłajučy telehramu Bieniešu ŭ adkaz, padpisaŭsia jak namieśnik staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR. Nielha było jamu vystupać u jakaści «prezidenta» choć by i kvazidziaržavy. Voś takuju «niezaležnaść» atrymała na spravie Biełaruś 3 lipienia 1944ha.
***
Apieracyja «Bahracijon» (Biełaruskaja apieracyja)
23 červienia — 29 žniŭnia 1944. Adna z najbujniejšych vajskovych apieracyj u historyi čałaviectva. U jaje vyniku była vyzvalena ad niemcaŭ terytoryja Biełarusi, uschodniaj Polščy i častka Bałtyi i razhromlenaja niamieckaja hrupa armij «Centr». Z savieckaha boku ŭ joj brali ŭdzieł 1 młn 200 tys. čałaviek (biez ulikutyłavych častak), ź niamieckaha — 850—900 tysiač (ź ich 400 tys. u tyłavych častkach). Płan apieracyi byŭ u tym, kab hałoŭny ŭdar nanieści ŭ Biełarusi i akružyć niamieckuju hrupu armij uschodniej Minska. U toj čas jak niamieckaje kamandavańnie čakała, što nastup savieckich vojskaŭ razhorniecca va Ukrainie.
Ludskija straty savieckaha boku skłali 178 507 zabitymi i 587 308 paranienymi (dla paraŭnańnia: padčas Bierlinskaj apieracyi zahinuła 81 tysiaa sałdataŭ), ź niamieckaha boku było 26 397 zabitych, 109 776 paranienych, 262 929 pałonnych i źnikłych.
