17 vieraśnia 1939 hoda, 75 hadoŭ tamu, savieckija vojski ŭvajšli ŭ Zachodniuju Biełaruś. SSSR podła padzialiŭ Uschodniuju Jeŭropu z hitleraŭskaj Hiermanijaj. Ale dla biełarusaŭ i ŭkraincaŭ heta paradaksalna aznačała ŭźjadnańnie, histaryčny šaniec. U historyi nie byvaje prostych šlachoŭ.
U siońniašniaj papiarovaj «Našaj Nivie» historyk Anatol Vialiki publikuje niekatoryja raniej nieviadomyja dakumienty toj pierałomnaj epochi — pra miechanizmy dziejańnia savieckich śpiecsłužbaŭ. A na sajcie my drukujem uryŭki z knihi daśledčyka Anatola Trafimčyka «1939 hod i Biełaruś: zabytaja vajna», pryśviečanuju hetaj padziei. Jana źjavicca ŭ prodažy ŭ bližejšyja dni.
«Naša Niva» drukuje vytrymki z knihi: 10 cikavych pohladaŭ na padziei taho času biełaruskimi vačyma.
1. Biełaruś i biełaruski narod prymali ŭdzieł u Druhoj suśvietnaj vajnie ź pieršych jaje chvilin
Za savieckim časam pryniata było ličyć, što punktam adliku stała 22 červienia 1941, kali Hiermanija napała na SSSR, u skład jakoha ŭvachodziła Biełaruś. Adnak ci možna ličyć, što Saviecki Sajuz nie prymaŭ udziełu ŭ bajavych dziejańniach da napadu na jaho Hiermanii? Prynamsi dźvie paŭnavartasnyja vajny Čyrvonaja Armija prajšła: śpiarša suprać Polskaj Respubliki, trochi paźniej suprać Finlandyi. Adpaviedna SSSR staŭ udzielnikam Druhoj suśvietnaj vajny 17 vieraśnia 1939, kali Čyrvonaja Armija pierajšła saviecka-polskuju miažu. Pakolki ŭ składzie SSSR znachodziłasia Biełaruś, a biełarusy słužyli ŭ Čyrvonaj Armii, dyk treba pryznać, što i Biełaruś ustupiła ŭ Druhuju suśvietnuju vajnu 17 vieraśnia.
Zachodniaja častka Biełarusi tym časam znachodziłasia ŭ składzie Polskaj Respubliki, a biełarusy słužyli ŭ Polskim Vojsku. Kolkaść žaŭnieraŭ-biełarusaŭ u šerahach Polskaha Vojska z ulikam mabilizacyi 1939 hoda aceńvajecca ŭ 70 tysiač čałaviek. Biełarusy pryniali dziejsny ŭdzieł u supracivie jak viermachtu, tak i Čyrvonaj Armii.
Žaŭniery Polskaha Vojska biełaruskaj nacyjanalnaści viartajucca dadomu (proźviščy i miascovaść nieviadomyja).
2. Pieršyja niamieckija bomby na biełaruskija harady i miastečki zvalilisia ŭ vieraśni 1939
Adrazu paśla napadu Hiermanii na Polšču avijacyja luftvafe stała bambardziravać najbolš stratehična važnyja abjekty, pieradusim aeradromy, čyhunačnyja vuzły i navat zvyčajnyja stancyi. U vyniku paciarpieli, naprykład, Hrodna, Lida, Kobryn, Baranavičy, Hancavičy. Niamieckija samaloty dalatali praktyčna da polska-savieckaj miažy. U vyniku bambardzirovak byli zabityja i paranienyja. Lik achviar, u tym liku siarod mirnych žycharoŭ, išoŭ na dziasiatki.
Bambardziroŭka Baranavič, 15 vieraśnia 1939 hoda.
Pryčym bamardziroŭkam zachodniebiełaruskich nasielenych punktaŭ i mirnych žycharoŭ spryjaŭ Saviecki Sajuz: pa prośbie hiermanskaha boku ad 4 vieraśnia ź Minska padavalisia śpiecyjalnyja radyjosihnały ŭ jakaści dapamohi dla aryjentacyi nalotaŭ niamieckaj avijacyi. Takim čynam, Maskva niepasredna spryjała źniščeńniu nacystami zachodniebiełaruskich i zachodnieŭkrainskich mirnych, cyvilnych žycharoŭ, jakich u chutkim časie miełasia «vyzvalać».
3. Pjeršyja bai suprać niamieckich zachopnikaŭ na terytoryi Biełarusi adbylisia jašče ŭ vieraśni 1939
Infarmacyju pra pieršuju abaronu Bresckaj krepaści ŭ saviecki čas zamoŭčvali. Z 14 pa 17 vieraśnia pałki sa značnaj kolkaściu biełarusaŭ pad kamandavańniem hienierała Kanstancina Plisoŭskaha abaraniali krepaść ad 19-ha tankavaha korpusa Huderyjana. Paśla taho, jak supraciŭ staŭ bieśpierśpiektyŭnym u suviazi z ustupleńniem na terytoryju Polskaj Respubliki Čyrvonaj Armii, abaroncy Bresckaj krepaści vyrašali pakinuć jaje. Ale ŭ joj zastałasia kupka dabraachvotnikaŭ na čale z kapitanam Vacłavam Radzišeŭskim. U chutkim časie daviałosia supraćstajać užo savieckamu vojsku. U noč na 27 vieraśnia ličanyja žaŭniery paasobku vychodzili z akružeńnia. Anałahičnym čynam pastupiŭ i kapitan Radzišeŭski, jaki prabraŭsia da svajoj siamji u Kobryn, ale nieŭzabavie byŭ znojdzieny orhanami NKVD i aryštavany, paśla čaho jon zhinuŭ navieki.
Niamieckija sałdaty ŭnutry Bresckaj krepaści 17 vieraśnia 1939 hoda.
Siońnia mała chto vyjaŭlaje niazhodu z tym, što padzieł Polskaj Respubliki adbyŭsia praz ščylnaje palityčnaje i zatym vajennaje ŭzajemadziejańnie III Ryma i III Rajcha. Ale kali pryznavać hety tezis, varta pahadzicca taksama, što i «vyzvaleńnie» «brackich narodaŭ Zachodniaj Ukrainy i Zachodniaj Biełarusi» adbyłosia sumiesna balšavikami i nacystami.
4. Pieršyja bai Čyrvonaj Armii i viermachta adbylisia ŭ vieraśni 1939
20 vieraśnia 1939 sałdaty nastupajučych armij upieršyniu sustrelisia. Nie ŭsiudy tyja sustrečy (z roznych pryčyn) prachodzili ciopła. La Lvova navat adbyłasia saviecka-niamieckaja sutyčka z achviarami abodvuch bakoŭ (faktyčna pieršy boj pamiž balšavikami i nacystami, kali nie ličyć hramadzianskuju vajnu ŭ Ispanii, dzie tak ci inakš byli pradstaŭleny abodva baki). Mieła miesca niamiecka-savieckaja sutyčka i na terytoryi Biełarusi: 23 vieraśnia la Vidamli (ciapier Kamianiecki rajon Bresckaj vobłaści), častki 10-j tankavaj dyvizii viermachta abstralali konny raźjezd raźviedbataljona 8-j strałkovaj dyvizii. U vyniku abstrełu 2 čałavieki zahinuli i jašče dvaich paranili. U adkaz z broniemašyn raźviedbataljona byŭ adkryty ahoń pa niamieckim tankam, adzin ź jakich byŭ źniščany razam z ekipažam.
Hetyja incydenty, adnak, nie pieraškodzili dalejšamu raźvićciu pryjaznych stasunkaŭ.
Da «sustrečy na Elbie» była sustreča na Buzie. Praŭda, sajuźnik u čyrvonaarmiejcaŭ vosieńniu 1939 h. byŭ inšy.
5. Pa terytoryi Zachodniaj Biełarusi Čyrvonaja Armija ŭ vieraśni 1939 prasoŭvałasia z takoj ža chutkaściu, jak viermacht u červieni 1941
U hetym padabienstva pachodaŭ balšavikoŭ i nacystaŭ pa adnoj i toj ža ziamli. Ale jość i istotnaja roźnica. Dla paraŭnańnia adznačym, što techniki padčas vieraśnioŭskaj kampanii dla zaniaćcia Zachodniaj Biełarusi Savieckim Sajuzam było vykarystana bolš čym u červieni-lipieni 1941 h. Hiermanijaj padčas akupacyi BSSR. Miž inšym chutkaść prasoŭvańnia ŭ druhim vypadku navat pieraŭzychodziła savieckaje nastupleńnie, choć siły (prynamsi pa kolkaści) byli niesuvymiernymi: kali Čyrvonaj Armii supraćstajali astatki Polskaha Vojska, dyk viermachtu letam 1941 h. supraciŭlalisia i pa kolkaści, i pa jakaści niesastupajučyja siły SSSR.
Tanki T-26 29-j tankavaj bryhady Čyrvonaj Armii ŭvachodziać u Brest. Źleva — kałona niamieckich matacyklistaŭ
6. U niemcaŭ była ideja arhanizavać pad svaim pratektaratam dziaržaŭnaje ŭtvareńnie pad nazvaj «Zachodniaja Biełaruś».
Paśla napadu Hiermanii na Polšču savieckija palityki vytrymlivali paŭzu. Čyrvonaja Armija čakała bolš zručnaha momantu dla nastupleńnia. Bierlin znajšoŭ śmiełaść navat dla svajho rodu pahrozy: I. Rybientrop zajaviŭ ab mahčymym spynieńni vajny, kali Rasija nie pačnie nastupleńnie, i navat arhanizacyi na ŭschodnich ziemlach Polščy troch bufiernych dziaržaŭ – polskaj, ukrainskaj i biełaruskaj.
Prajekt «abjadnanaj» Biełarusi pad pratektaratam III Rajcha.
Vidavočna, adnak, što hiermanski bok dalej pahroz i dyskusij u spravie suvierenizacyi Zachodniaj Biełarusi nie moh pajści.
Nieŭzabavie takuju samuju ideju razhladali balšaviki napiaredadni nastupleńnia 17 vieraśnia. Ale jana była adkinuta. 28 vieraśnia sajuźniki padpisali dahavor ab družbie.
7. Padzieł Polskaj Respubliki Maskva razhladała jak padzieł Polščy, a nie ŭźjadańnie Biełarusi i Ukrainy.
Čyrvonaja Armija išła na Zachodniuju Biełaruś pad łozunhami vyzvaleńnia kroŭnych bratoŭ. Ale napiaredadni pakta Mołatava-Rybientropa adnoj z hałoŭnych vysnoŭ pa dypłamatyčnych pierahavorach źjaŭlajecca nastupnaja: u ich nie fihuravała Biełarusi – ni jak subjekta, ni jak — chacia b! — abjekta.
Pra takija adnosiny savieckaha kiraŭnictva da abjadnańnia Biełarusi śviedčyć dałučeńnie Zachodniaj Biełarusi ź vialikimi źmienami adnosna jaje pieršapačatkovaha terytaryjalnaha abaznačeńnia, a taksama šerah inšych faktaŭ, u tym liku vykazvańniaŭ niamieckich i savieckich kiraŭnikoŭ, nakštałt:
- «Hospodin Stalin lično hovorił mnie v to vriemia, čto on hotov sdiełať ustupki na sievierie pohraničnoj linii, tam, hdie ona prochodit čieriez Biełoruśsiju» (Šulenburh);
- adnoj ź pieršačarhovych zadač Kramla było «pribrať k rukam» dziaržavy, adniesienyja pavodle pakta z Hiermanijaj da śfiery intaresaŭ Savieckaha Sajuza (Kahanovič).
Mapa pieradačy častki zachodniebiełaruskaj terytoryi Litvie (pavodle savieckaj presy, kastryčnik 1939 h.)
Heta było simptamatyčna dla dalejšaha raźvićcia padziej. Biełaruś jak takaja ŭspłyvała ŭ vyklučnych vypadkach – pry nieabchodnaści.
8. U vieraśni 1939 była sproba arhanizacyi ŭzbrojenaha supracivu za niezaležnaść Biełarusi
Skieptyki mohuć zapytać: niezaležnaść ad kaho? Adkaz moža ździvić: i ad Hiermanii, i ad SSSR.
Jašče da napadu Hiermanii na Polšču kolišnija hramadoŭcy (siabry BSRH) raspracavali ideju stvareńnia Zachodniaj Biełaruskaj Respubliki (ZBR).Kab nie dapuścić zachopu hetych terytoryj viermachtam, pačalisia arhanizoŭvacca ŭzbrojenyja atrady. Pieršy zahad raspačać bajavyja dziejańni datyčyŭsia ŭziaćcia pad kantrol Pinska, u jaki płanavałasia ŭvajści 18 vieraśnia. Ale za dzień da šturmu (viadoma, z pryčyny pierachodu saviecka-polskaj miažy Čyrvonaj Armijaj) apieracyja była admieniena.
Paźniej prychilniki ZBR transfarmavali svaju dziejnaść ŭ partyzanski ruch. U dalejšym biełaruskija nacyjanalisty imknulisia vykarystać suśvietnuju vajnu na słužbie fašysckaj Hiermanii, ale nie zdoleli dasiahnuć svajoj mety.
Biełaruskija piśmieńniki ŭ časie II Usiebiełaruskaha Kanhresu ŭ Minsku, 27 červienia 1944 h.: Valancin Taŭłaj, Todar Lebiada, Aleś Sałaviej, Masiej Siadnioŭ, Siarhiej Chmara, Uładzimir Siadura, Chviedar Iljaševič.
9. Jak balšaviki stali «bašłykami»
Za ličanyja dni vieraśnia 1939 situacyja dla zachodniebiełaruskaha nasielnictva źmianiałasia, pryčym u bok čakańniaŭ pieravažnaj jaho častki. A jano čakała śviatła z uschodu. Nieŭzabavie niadaŭnija polskija hramadzianie (pierš za ŭsio biełarusy i jaŭrei) ščyra vitali Čyrvonuju Armiju i savieckuju ŭładu. Štampam stała paviedamleńnie pra ŭźviadzieńnie tryŭmfalnych bramaŭ u haradach, miastečkach i navat siołach.
Ił. Tryŭmfalnaja brama ŭ honar vyzvalicielaŭ, uźviedzienaja ŭ Breście.
Pavodle ŭspaminaŭ, mnohija biełarusy čakali pieramien da lepšaha, i čyrvonaarmiejcaŭ nazyvali nie inakš, jak «našymi». Ale ŭ chutkim časie razhladzieli sutnaść vyzvalicielaŭ i balšaviki ŭ ich vusnach nie bieź ironii transfarmavalisia ŭ «bašłykoŭ». Bolš za toje, zaradžalisia nadziei na novych «vyzvalicielaŭ» – u abliččy sałdat viermachta. Jany źjavilisia letam 1941 h., i znajšlisia takija, chto sustrakaŭ ich z chlebam-sollu.
«Zachodniki» vitajuć čarhovuju ŭładu.
Z taho času dajšła da nas vieršavanaja narodnaja pokazka:
Za carom –
Pili čaj ź pirahom,
Jak pryjšli palaki –
Jeli chleb trajaki:
Bieły, čorny i nijaki!
A kali nastaŭ saviet –
Ahledzieła sraka śviet.
10. 17 vieraśnia nijakaha ŭźjadnańnia Biełarusi nie było.
17 vieraśnia 1939 h. źjaŭlajecca tolki dataj, pavodle savieckaj terminałohii, vyzvaleńnia, ale ni ŭ jakim razie nie abjadnańnia. Kiraŭnictva Savieckaha Sajuza na toj čas samo jašče nie viedała, ci buduć «kresy paŭnočna-ŭschodnija» ŭ adnoj respublicy. De jure pavarot da varyjanta, jaki ŭrešcie ažyćciaviŭsia, pačaŭsia 28 vieraśnia 1939, kali pamiž SSSR i Hiermanijaj była padpisana čarhovaja damova ab družbie i miažy, jakaja praduhledžvała novuju liniju raźmiežavańnia na polskaj terytoryi i śfiery ŭpłyvu adnosna pakul suvierennaj litoŭskaj dziaržavy. 29 kastryčnika Narodny schod Zachodniaj Biełarusi pryniaŭ dekłaracyju pra pryniaćcie jaje ŭ skład BSSR. 2 listapada 1939 h. aficyjna Kreml zadavoliŭ tuju «prośbu», što tolki potym (!), 14 listapada, pradublavaŭ Viarchoŭny Saviet BSSR.
Farmalna abjadnańnie Biełarusi adbyłosia tolki amal praz dva miesiacy paśla «vyzvaleńnia». Ale i heta jašče nie ŭsio. Bo heta – tolki jurydyčny bok spravy. Faktyčna abjadnańnie Biełarusi adbyłosia jašče paźniej, tolki paśla vajny. Reč u tym, što praź niadaŭniuju saviecka-polskuju miažu nie zrabili volnaha pieramiaščeńnia. Jana vielmi pilna achoŭvałasia vialikimi siłami pamiežnikaŭ. Atrymlivajecca, što zvyčajnyja ludzi atrymali mahčymaść pierasiekčy byłuju saviecka-polskuju miažu tolki padčas hiermanskaj akupacyi. Z 17 vieraśnia 1939 h. da kanca červienia 1941 h. heta była faktyčna miaža biełaruska-biełaruskaja.
«Sołdaty Krasnoj Armii raźbirajut hranicu mieždu Biełoruśsijej i Zapadnoj Biełoruśsijej». Tak paviedamlaje nadpis na archiŭnym zdymku pra miažu, praź jakuju tady tak i nie zrabili volnaha pieramiaščeńnia.
