Piačatki kniahiniaŭ
Apisvajučy padarožža Jeŭfrasińni Połackaj u Jerusalim, my bačyli, što połackaja ihumieńnia mieła pierad saboj nie tolki vyklučna relihijnyja mety. Jana sustrakałasia sa svaim svajakom, vizantyjskim impierataram, i vidavočna vykonvała jaho daručeńni. Hetaje nazirańnie pravakuje nas viarnucca da dźviuch dyskusij — pra status žančyn u Siaredniavieččy i pra hramadskuju rolu žanočaj častki połackaj kniaskaj dynastyi ŭ CHII st.
Jeŭfrasińnia Połackaja ŭ siaredzinie CHII st była ŭdzielnicaju vialikich histaryčnych padziej i amal paŭstahodździa istotna ŭpłyvała na palityku Połacka. Nie tolki ŭ jaje rodnym horadzie, ale i ŭ inšych centrach Uschodniaj Jeŭropy majucca ślady jaje dziejnaści.
Na Rurykavym haradziščy Noŭharada ŭ 1968 była vyjaŭlena visłaja piačatka (buła) z žanočaj vyjavaj. Takija piačatki pryviešvalisia da dakumientaŭ na matuzkach, a nie adciskalisia na papiery ci pierhaminie. Praktyka vykarystańnia visłych piačatak była zapazyčanaja ź Vizantyi ŭ kancy X st., imi zamacoŭvali najvažniejšyja dakumienty. Hetyja piačatki byli mietaličnymi: najčaściej śvincovymi, najradziej — załatymi.
Piačatka, znojdzienaja ŭ 1968 hodzie na Rurykavym haradziščy Noŭharada.
Piačatka Jeŭfrasińni była adcisnutaja na śvincovym kole dyjamietram da 20 mm. Vydatnaja pa mastackim vykanańni i zachavanaści, jana ŭtrymlivaje na adnym baku vyjavu Sv. Jeŭfrasińni z paznačeńniem jaje imia kruhavoj lehiendaj: «Hospadzie, dapamažy rabie svajoj Jeŭfrasińniaj nazyvanaj». Na druhim baku — šmatfihurnaja kampazicyja Pieramianieńnia Haspodniaha z reštkami hreckaha nadpisu.
Hałoŭnaj prykmietaj dla vyznačeńnia prynaležnaści piačatki pasłužyŭ nadpis: dapamoha Božaja zaklikajecca nie prosta na «rabu božyju Jeŭfrasińniu», a na «rabu božyju Jeŭfrasińniaj nazyvanuju», što moža śviedčyć pra prynaležnaść buły manachini. Bo sama Jeŭfrasińnia mieła śvieckaje imia Pradsłava, ale stała nam viadomaj mienavita pad imiem, pryniatym paśla postryhu. Takim čynam, piačatka Jeŭfrasińni była adzinym vypadkam u sfrahistycy CHI—ChIV st. Uschodniaj Jeŭropy, jakaja nie viedała manastyrskich ci manaskich bułaŭ. U suviazi z hetym rasijski archieołah Valancin Janin staviŭ pytańnie: ci nie zachoŭvała Jeŭfrasińnia paśla pryniacca schimy taksama i śvieckuju ŭładu?
Pryhody ź piačatkaj Jeŭfrasińni na hetym nie skančajucca. U 2015 padčas raskopak kala muroŭ Spaskaj carkvy ŭ połackim Spasa-Jeŭfrasińnieŭskim manastyry była vyjaŭlena jašče adna visłaja piačatka CHII st. z nadpisam «Hospadzie, pamažy rabie svajoj Afrasinii». U hetym nadpisie važna toje, što forma napisańnia imia Jeŭfrasińni («Afrasinii») supadaje z napisańniem na bakavych tarcach znakamitaha Kryža Jeŭfrasińni Połackaj.
Piačatka Jeŭfrasińni Połackaj paśla restaŭracyi (znachodka 2015). Hałoŭny bok piačatki z vyjavaj Chrysta.
Advarot piačatki z nadpisam «Hosppadzie, pamazi rabie svajoj Afrasinii».
Z-za roznačytańnia imionaŭ, dapuščalnaha, darečy, u Siaredniavieččy, častka daśledčykaŭ pastaviła pad sumnieŭ prynaležnaść naŭharodskaj znachodki połackaj kniazioŭnie-ihumieńni. Pavodle viersii rasijskaha historyka Alaksandra Majorava, znojdzienaja ŭ Noŭharadzie piačatka mahła naležać Jeŭfrasińni Halickaj — maci kniazia Halicka-Vałynskaha i karala Rusi Daniły Ramanaviča. U Halicka-Vałynskim letapisie jana pryhadvajecca jak «kniahinia Ramanava» — pavodle imia muža, kniazia Ramana Mścisłaviča. U 1219 paśla dasiahnieńnia synami paŭnalecćcia kniahinia, mahčyma, pad prymusam bajaraŭ, vymušanaja była syści ŭ manastyr, choć i nadalej brała aktyŭny ŭdzieł u palityčnym žyćci. U pryvatnaści, jana padtrymała pryniaćcio jaje synam Daniłam Ramanavičam karaleŭskaj karony ad Papy. Historyki razhladajuć dva mahčymyja imieni kniahini ŭ manastvie — Alena ci Hanna. Pryhadany ŭžo Alaksandr Majoraŭ pa vynikach supastaŭleńnia vizantyjskich krynic davodzić, što Hanna mieła śvieckaje imia Jeŭfrasińnia dy była dačkoj impieratara Isaka II Anioła i Iryny Paleałoh. Tryvałaj hleby hetych viersij u krynicach niama.
Žyła ŭ CHII st. i jašče adna Jeŭfrasińnia, viadomaja nam pavodle imia svajho baćki halickaha kniazia Jarasłava Uładzimiraviča Asmamysła. Heta taja samaja Jarasłaŭna — adzin z centralnych piersanažaŭ «Słova pra pachod Iharaŭ», žonka noŭharad-sievierskaha kniazia Ihara Śviatasłaviča. «Płač Jarasłaŭny», jakim pačynajecca treciaja častka «Słova», ličycca adnym z samych paetyčnych frahmientaŭ hetaha litaraturnaha pomnika, a sama Jeŭfrasińnia Jarasłaŭna ličycca simvałam viernaści žonki svajmu mužu.
Na hetym kniaskaja žanočaja sfrahistyka Połacka nie skančajecca. U pačatku 1960-ch u Noŭharadzie, a zatym i ŭ łatvijskim Kokniesie — staražytnym połackim farpoście Kukiejnosie — byli znojdzienyja śvincovyja buły siaredziny CHII st. z vyjavaj śviatych Safii i Hieorhija.
Piačatka Hieorhija i Safii, baćkoŭ Jeŭfrasińni Połackaj.
Kryž Jeŭfrasińni Połackaj, aproč vyjavy sv. Jeŭfrasińni, taksama maje vyjavy śviatych Hieorhija i Safii. Baćkam Jeŭfrasińni Połackaj byŭ kniaź Śviatasłaŭ Vasiljevič; «Žycije» sv. Jeŭfrasińni nazyvaje jaho jašče Śviatasłavam Hieorhijem. Takim čynam, miarkujecca, što vyjava sv. Safii na tym ža kryžy pavinna ŭvasablać chryścijanskaje imia maci Jeŭfrasińni. Tamu Safii, žoncy kniazia Śviatasłava Hieorhija, i prypisvajecca vyjava na bule.
Ci isnavaŭ «połacki matryjarchat»?
Takim čynam, usie kniaskija piačatki Połacka CHII st. naležać ci majuć dačynieńnie da žančyn. Valancin Janin nazyvaje heta ŭražvajučym faktam, jaki možna rastłumačyć tolki adnym sposabam.
Paśla razhromu Połacka kijeŭskim kniaziem Mścisłavam Uładzimiravičam u 1129 u Vizantyju byli vysłanyja amal usie mužčynskija pradstaŭniki Połackaha kniaskaha domu. I choć pastupova kniazi i kniažyčy pačynajuć viartacca, padziei 1129 na zaŭvažny termin ustalavali novy status kniaskaj ułady ŭ Połacku albo prynamsi, novy status zamiaščeńnia ŭ im kniaskaha stała.
Valancin Janin ličyŭ heta ŭnikalnaj palityčnaj źjavaj, jakoj jon daŭ nazvu «połacki matryjarchat». Pavodle hetaj kancepcyi, žonki połackich kniazioŭ, vysłanych u Vizantyju, u 1130—1150-ja zamiaščali ŭ palityčnym žyćci svaich mužoŭ.
Usio ž pa-za miežami hetaj kancepcyi zastajecca toj fakt, što ŭ 1132 Połack pazbaviŭsia ŭłady kijeŭskaha staŭlenika Śviatapołka i abraŭ kniaziem rodnaha brata Jeŭfrasińni Vasilka Śviatasłaviča. Paśla pałačanie admovili ŭ daviery Rahvałodu-Davydu, a ŭ 1158 h. znoŭ zachacieli bačyć jaho na pasadzie. Usobicy adbyvalisia taksama ŭ 1162 h. i ŭ 1167 h. vakoł Mienska, Zasłaŭja i Litvy. U hetaj suviazi aŭtar «Žycija» Jeŭfrasińni Połackaj padkreślivaje, što kniazioŭna-ihumieńnia nie chacieła bačyć vorahami «ni kniazia z kniaziem, ni bajaryna z bajarynam, ni słužanina sa słužaninam — ale ŭsich chacieła mieć jak adnu dušu».
Ciažka rekanstrujavać maštaby i miechanizmy palityčnaj ułady Jeŭfrasińni i jaje maci Safii. Ale my možam śćvierdzić ekstraardynarny ŭpłyŭ žančyn Połackaha kniaskaha domu nie tolki na ŭzajemaadnosiny ŭnutry rodu, ale taksama na kulturnaje raźvićcio i palityčnyja pracesy ŭ Połackaj ziamli.
Status žančyny ŭ Siaredniavieččy
Siaredniaviečnaja kultura stała važnym etapam u farmavańni sučasnych ujaŭleńniaŭ pra žančynu. Mienavita ŭ Siaredniavieččy dla žančyny była raspracavanaja najbolš razhornutaja i arhumientavanaja kancepcyja niedaskanałaści. Kansiervatyŭnaje pračytańnie chryścijanskich tekstaŭ stvarała ideałahičnuju bazu dla takoj patryjarchalnaj tradycyi.
Kali kazać pra Stary Zapaviet, vielizarny ŭpłyŭ na kancepcyju žanočaj pryrody mieli dva epizody: stvareńnie čałavieka i hrechapadzieńnie. Kab davieści, što žančyna źjaŭlajecca niedaskanałaj u intelektualnym, fizičnym i maralnym aśpiektach, siaredniaviečnyja teołahi pryvodzili dva dokazy: 1) žančyna była stvorana Boham nie adnačasova z mužčynam, a paśla jaho, ź jaho ž rabra; 2) mizahiny — nienaviśniki žančyn padkreślivali, što ŭ apoviedzie pra stvareńnie čałavieka nie pryhadvajecca, kab Boh udychnuŭ u Jevu žyvuju dušu. Faktyčna, heta viało da admaŭleńnia čałaviečaj pryrody žančyny.
Ale jašče ŭ razhar schałastyčnych dyskusij ab pryrodzie Chrysta Jeva była «reabilitavanaja». Chrystos, jaki byŭ synam Hospada i Panny Maryi, žančyny, atrymaŭ bohačałaviečuju pryrodu. I heta adkryvała šlach da apałohii žančyny, a Božaja Maci stała simvalizavać dabradziejnaści žančyny: pamiarkoŭnaść, zamknionaść, saramlivaść, zdarovy rozum, starannaść, čystaść, pasłuchmianaść, pakoru, vieru. Takim čynam, ź siaredniaviečnaj chryścijanskaj kultury vyjšli dva žanočyja vobrazy-antypody: Jeva, vinavataja ŭ hrechapadzieńni, i Maryja, maci Chrysta.
Dla žančyn vysokich sacyjalnych stanaŭ faktyčna adzinaj i samaj pradukcyjnaj śfieraj dziejnaści była siamja. Pavyšeńnie statusu žančyny ŭ Jeŭropie adbyvałasia na praciahu CHI—CHII st. i źviazanaje było z umacavańniem sieńjoryjalnaj sistemy, kali žančynie ŭsio čaściej pieradavalisia pravy rasparadžeńnia rodavaj majomaściu. A ŭračysty carkoŭny šlub dapamoh sacyjalizacyi asnoŭnych rolevych funkcyj žančyny. Kult Panny Maryi i sakramant šlubu stali vidam achovy dla žančyn.
U fienomienie ž dziejnaści Jeŭfrasińni Połackaj my bačym spałučeńnie dźviuch funkcyj — rodavaj reprezientacyi i manastva. Śpiecyfičnyja ŭmovy CHII st. — palityčnaja dezyntehracyja i, adnačasova, kulturny roskvit — zabiaśpiečyli Jeŭfrasińni mahčymaść i lehitymnaść palityčnaha ŭpłyvu ŭ patryjarchalnym hramadstvie.
Lehienda pra Śviatochnu
Ale Jeŭfrasińniaju Połackaj lik vybitnych połackich žančyn CHII st. nie skančajecca. Lehienda danosić da nas źviestki pra dramatyčnyja padziei ŭ Połacku pry kancy hetaha stahodździa. Havorka viadziecca pra vypiski, zroblenyja rasijskim histaryjohrafam XVIII st. Vasilom Taciščavym (1686—1750) u jaho «Historyi Rasijskaj» nibyta z Połackaha letapisu. My možam tolki hipatetyčna dapuskać isnavańnie padobnaha letapisnaha pomnika, jaki nibyta zahinuŭ padčas pažaru ŭ Maskvie 1812.
Taciščaŭ apisvaŭ časy kiravańnia połackaha kniazia Barysa Davydaviča, jaki druhim šlubam ažaniŭsia sa Śviatochnaj, dačkoj pamorskaha kniazia Kazimira. Pavodle rasijskaha histaryjohrafa (i Połackaha letapisu) Śviatochna była žančynaj pryhožaj i chitraj. Farmalna pryniaŭšy pravasłaŭje, jana nie adpuściła ad siabie łacinskaha śviatara i zastavałasia viernaj viery «papiežskaj». A sa Śviatochnaju ŭ Połack pryjšło taksama šmat «znatnych i podłych» pamaranaŭ.
U hetym šlubie ŭ połackaj kniaskaj siamji naradziŭsia syn Uładzimir, jakoha Śviatochna nazyvała Vojciecham. A Barys Davydavič ad papieredniaha šlubu mieŭ synoŭ Vasilku i Viačku. Pavodle Taciščava, Śviatochna intryhavała suprać pasynkaŭ, žadajučy rasčyścić šlach da kniaskaha pasadu svajmu synu. U toj ža čas maładyja kniažyčy byli papularnymi siarod połackaha ludu. Kab paźbiehnuć eskałacyi, Vasilka i Viačka sami paprasilisia ŭ baćki adpuścić ich u Dźvinskuju vołaść. Barys ź nieachvotaj daŭ synam kniažańni. Śviatochna ž, karystajučysia adsutnaściu pasynkaŭ u Połacku, pačała pryhniatać ich prychilnikaŭ i vyłučać na važnyja pasady svaich ludziej, u tym liku pamaranaŭ.
Pałačanie byli niezadavolenyja i patrabavali vyhnańnia pamaranaŭ i viartańnia starejšych Barysavičaŭ u Połack. U hetaj situacyi Śviatochna ad imia svaich hałoŭnych praciŭnikaŭ — tysiackaha Symona, pasadnika Voina i klučnika Dabryni — sfabrykavała list da Vasilki i Viački, u jakim prapanoŭvałasia pazbavić Barysa kniaskaha pasadu, a samu Śviatochnu i Uładzimira-Vojciecha pakarać śmierciu. List byŭ pieradadzieny lehkaviernamu Barysu Davydaviču. Abyłhanyja bajary klalisia ŭ nievinavataści, ale prychilniki Śviatochny zabili ich.
Usio ž Vasilka Barysavič znajšoŭ sposab vykryć paklop mačachi. I ŭ dzień sv. Spasa (1 ci 6 žniŭnia) pałačanie pa sihnale viečavoha zvana schapili Śviatochnu, jakaja «zamknułasia ŭ istopcy», uziali jaje pad vartu, a ŭsich pamaran pabili abo vyhnali, parabavaŭšy ich damy. Nie zrabiŭšy zła kniaziu Barysu, pałačanie pasłali ŭ Dźvinskuju vobłaść pa Vasilku. Na hetym apovied Taciščava skančajecca.
Lehienda pra Śviatochnu vyklikała sprečki jašče ŭ XIX st. U 1850-ja rasijski historyk Łyžyn vykazaŭ mierkavańnie, što heta nie pierakaz histaryčnych paviedamleńniaŭ, a palityčny pamflet suprać niamieckaha zasilla pry rasijskim dvary ŭ časy impieratrycy Hanny Iaanaŭny i jaje favaryta Ernsta Johana Birona.
Aŭtary druhoj pałovy XVIII st. vyjaŭlali Birona złym hienijem Rasii. Jaho vinavacili ŭ panavańni zamiežnikaŭ, žorstkaści i pakarańniach, raskradańni dziaržaŭnaha skarbu. Rasijaj sapraŭdy kiravali ŭ značnaj stupieni zamiežniki, ale jany byli vyłučencami Piatra I i nieprymirymymi vorahami Birona. Praŭda, Biron byŭ nievysokaha mierkavańnia pra rasijanaŭ i nie chavaŭ hetaha. U toj ža čas jon imknuŭsia nie razdražniać novych suajčyńnikaŭ niepavahaju da ich zvyčajaŭ. Palityčnych pieraśledaŭ u časy caravańnia Hanny Iaanaŭny było sapraŭdy šmat, ale nie Biron byŭ u ich zacikaŭleny. Palityčny teror adbyvaŭsia pavodle žadańnia impieratrycy i ŭ intaresach asobaŭ, jakija zabiaśpiečvali jaje nieabmiežavanuju ŭładu. I choć «čornaja lehienda» Birona pačała składvacca jašče pry jaho žyćci, ale ŭsie złoŭžyvańni ŭładaj pry Hańnie Iaanaŭnie stali źviazvać z zasillem niemcaŭ pry dvary ŭžo patryjatyčnyja pradstaŭniki rasijskaha hramadstva XIX st., jakija i vynajšli hety termin — «bironaŭščyna». Taciščaŭ ža byŭ sučaśnikam burlivych padziejaŭ siaredziny XVIII st. Ci spracoŭvaje ŭ takim vypadku viersija pra antybironaŭski pamflet? Niama pierakaŭnaŭčych arhumientaŭ. A navat palityčnaje vykarystańnie histaryčnych siužetaŭ nie supiarečyć najaŭnaści peŭnaj bazy krynicaŭ dla ich.
Užo ŭ kancy XX st. biełaruski historyk Alaksiej Sapunoŭ bačyŭ u asnovie lehiendy pra Śviatochnu pryhodnuju dla vykarystańnia histaryčnuju krynicu, jakaja adlustroŭvaje realnaje žyćcio Połacka pačatku CHIII st. Jon pieršy źviarnuŭ uvahu, što mnohija piersanažy lehiendy nieviadomyja ruskim krynicam, ale fihurujuć u «Chronicy Livonii» Hienrycha Łatvijskaha. Heta kniazi połackich farpostaŭ (ci vasalnych łathalskich kniastvaŭ — «Dźvinskaj vołaści») Viačka Kukienojski i Usievaład (Vasilka?) Hiercykski; połacki kniaź pačatku CHIII st. Uładzimir.
Inšyja daśledčyki davodziać, što Taciščaŭ nie vykarystoŭvaŭ źviestak z «Chroniki Livonii», pieršaje vydańnie jakoj vyjšła ŭ 1740. Hety hod pryncypovy. 27 červienia (8 lipienia) 1740 u Rasii byŭ pakarany śmierciu architektar i vialmoža Piotr Jaropkin. Pavodle jaho prajektu była ŭźviedzienaja adna z zabavak impieratrycy Hanny, «Ledziany dom», jaki rastajaŭ u krasaviku 1740 h. Jaropkin uvachodziŭ u apazicyju da palityki Hanny Iaanaŭny i jak zmoŭščyk byŭ pazbaŭleny hałavy razam sa svaimi patronami z najvyšejšaj elity na čale z kabiniet-ministram Arciemijem Vałynskim.
Rasijski architektar Piatro Jaropkin (1698—1740), uładalnik mierkavanaha śpisu Połackaha letapisu (hraviura Hieorhija Hračova).
Taciščaŭ adznačaŭ, što «Połackim letapisam» jon karystaŭsia z «letapisu Jaropkina», jaki «papaŭniaŭ [jaho] ŭ Połacku; bo ŭ im šmat pra połackich, viciebskich i inšych litoŭskich kniazioŭ pisana». Rasijski historyk Łyžyn ličyŭ Jaropkina i aŭtaram antybiranaŭskaha pamfleta. Ale Jaropkin, tym bolš u viaźnicy i na płasie, nie moh ubačyć frankfurcka-lejpcyhskaje vydańnie Hienrycha Łatvijskaha.
U Taciščava ž jość prablema z chranałohijaj — jon paznačaje pačatak historyi 1217-m. Choć ciapier kniažańnie plamieńnika Jeŭfrasińni Połackaj Barysa Davydaviča datujuć 1180—1186 hadami. Polskija hienieołahi, u svaju čarhu, znachodziać mierkavanaha baćku Śviatochny — im moh być Kazimir I (1138—1180), kniaź Pamorski, Ščecinski i Dymiński, zavajoŭnik apošniaj ćvierdzi bałtyjskich słavianaŭ-pahancaŭ — vyspy Ruhien (siońnia niamieckaja Piaredniaja Pamieranija). U 1186 Kazimir Dymiński razam z bratam Bahusłavam zachapiŭ i razrabavaŭ lehiendarnyja skarby chrama Śviatavita ŭ Arkonie na Ruhienie. Paśla zavajavańnia žychary Ruhiena byli chryścijanizavanyja. Kali Śviatochna sapraŭdy była dačkoj Kazimira I, robicca zrazumiełym, čamu dla jaje pytańnie katalickaj viery było takim važnym — heta vynikała z rodavaj lehitymacyi dynastyi pamorskich kniazioŭ.
Śviatavit — idał bostva ŭ chramie Arkona
(pavodle apisańnia Saksona Hramatyka)
Padsumujem: pry ŭsich supiarečnaściach lehiendy pra Śviatochnu bahata što ŭ joj maje adpaviedniki ŭ inšych krynicach. Zrazumiełym vyhladaje i palityka-kulturny kantekst lehiendy. Adznačym tolki, što źviestki z krynicy mahli prajści šlach transfarmacyi, pakul trapili ŭ kampiendyum Taciščava. Tamu ŭsie padziei i detali lehiendy nie varta ŭsprymać dasłoŭna. Rasijskaje maralizatarstva pieršaj pałovy XVIII st. taksama mahło paŭpłyvać na kančatkovuju viersiju padańnia.
U lubym vypadku połackaje CHII stahodździe adznačana mocnym adbitkam žanočaj indyvidualnaści, redkim dla Siaredniaviečča. Połackija žančyny parušyli «hiendarny bałans» patryjarchalnaha hramadstva i pasprabavali pravodzić ułasnuju palityku i kulturnuju stratehiju.
Mnohich piersanažaŭ hetaj historyi z kanca CHII st. my sustreniem u dalejšych vypuskach «Historyi Biełarusi». Heta ŭžo buduć siužety pra cyvilizacyjnaje praniknieńnie niemcaŭ va Uschodniuju Bałtyju ŭ pačatku CHIII stahodździa i niapeŭnaść Połacka.
