Ryhor Astapienia z Centra novych idej vyciahnuŭ mianie na vialikuju hutarku pra moj dośvied vykładańnia i, što važniej, pra dośvied biełaruskaj siaredniaj škoły, jaki ja atrymaŭ sa svaimi dziećmi, jakija prajšli praz roznyja himnazii i licei.
Na Zachadzie pryniata razmaŭlać pra adukacyju pry luboj mahčymaści. Havorać myślary, ekanamisty, palitołahi, žurnalisty — chto zaŭhodna, bo ŭsie razumiejuć važnaść adukacyi. Niemahčyma ŭjavić sabie topavy šyrokaprofilny analityčny centr biez daśledčykaŭ adukacyi. Ale ŭ nas adukacyja — adna z tych temaŭ, pra jakija kažuć, badaj što, piedahohi, a ich, na žal, mała chto słuchaje.
Tym časam biełaruskaja adukacyja, choć tam i zrušyłasia ŭ lepšy bok, usio ž robić ź dziaciej prafanataraŭ i pryvučvaje da adbyvałaŭki.
Biełaruskaja adukacyja nie bieznadziejnaja
U biełaruskaj adukacyi adbyvajecca šmat składanych pracesaŭ — u niečym jana dehraduje, a ŭ niečym jość pazityŭnaja dynamika.
U śfiery siaredniaj adukacyi hałoŭnaja prablema — heta nizkija zarobki nastaŭnikaŭ i, adpaviedna, nievialiki prestyž hetaj prafiesii. Adpaviedna, najlepšyja kadry ŭ piedahohi nie išli. Uzrovień adnych maładych piedahohaŭ žachlivy, a druhija nie majuć matyvacyi: prychodziać u škołu litaralna na paru hadoŭ, na pieryjad abaviazkovaha raźmierkavańnia. Jany adpracoŭvajuć, paśla znachodziać lepšaje miesca, sychodziać, na ich miesca prychodziać novyja ludzi.
Hetaja čacharda piedahahičnych kadraŭ robić narmalny adukacyjny praces niemahčymym. Siońnia, u adroźnieńnie ad savieckaha času, situacyja ŭ bolšaści — nie va ŭsich, ale ŭ absalutnaj bolšaści škoł — takaja, što, kab dzicia vyjšła sa škoły ź viedami, baćki ci repietytary musiać ź im zajmacca dadatkova. I heta nie narmalna.
Kali brać vyšejšuju adukacyju, to tam, z adnaho boku, dziakujučy masavamu pryjomu płatnikaŭ i zamiežnych studentaŭ, jakija płaciać za adukacyju, udałosia palepšyć materyjalna-techničnuju bazu. Ale tut my majem inšuju prablemu: devalvacyja dypłomaŭ. Jana pačałasia ŭ saviecki čas, a ciapier heta dajšło da poŭnaj dehradacyi. Dypłomy dajuć usim — hałoŭnaje adsiedzieć usie pary.
U vyniku, i biełaruskija dypłomy na suśvietnym rynku nie kacirujucca, i kadry ŭ biełaruskuju ekanomiku prychodziać takija, što my jašče napłačamsia.
Cudatvornaje CT
U Francyi, Bielhii ŭ čas, kali ja vučyŭsia, pałova studentaŭ prosta sychodziła, vylatała z univiersiteta paśla pieršaha kursa, tamu što jany niazdolnyja zdać ekzamieny na patrebnym uzroŭni. A toj pracent, jaki zakančvaje ŭniviersitety, heta ludzi z hruntoŭnymi viedami. U nas hetaha niama. Jak vyrašać hetuju prablemu? Tut treba prosta adyści ad hetaj savieckaj sistemy, kali atestat pra siaredniuju adukacyju atrymlivali ŭsie, chto chadziŭ u škołu, niezaležna ad viedaŭ. Treba, kab była sielekcyja.
Usie kažuć, što isnuje pazityŭny brend «zroblena ŭ Biełarusi» ŭ dačynieńni da peŭnych hrup tavaraŭ. Treba, kab hety ž pryncyp raspaŭsiudžvaŭsia na inšyja śfiery. Da prykładu, kali hety dypłom made in Belarus, to treba, kab adrazu było jasna, što heta jakasny dypłom, tut ty jaho nie kupiš prosta tak, nie vysiedziš prosta tak.
Što, skažam, akurat adbyłosia ŭ sistemie centralizavanaha teściravańnia. Nam udałosia całkam vykaranić karupcyju na hetym etapie.
Da centralizavanaha teściravańnia mohuć być pretenzii, što ŭ vypadku CT u dziaciej niama matyvacyi raźvivać zdolnaści da myśleńnia ci fantazii. Kaliści ŭ saviecki čas my pisali sačynieńni, a ciapier heta vielmi fakultatyŭna. Ale heta ŭsio ž mienš istotna ŭ paraŭnańni z naturalnym adboram, jakoha ŭdałosia dabicca. My majem na vychadzie adbor sapraŭdy najlepšych, — heta hrandyjozna.
Što jašče nam udałosia palepšyć u sistemie adukacyi? Naprykład, idzie praces adaptacyi pradmietaŭ i śpiecyjalnaściaŭ, jakim navučaje našaja vyšejšaja škoła, da realnych patreb ciapierašniaj ekanomiki. Ja pamiataju, jak u 1990-yja hady Linhvistyčny ŭniviersitet praciahvaŭ vykładać francuzskuju i ispanskuju movy ŭ tych ža abjomach, jakija byli i ŭ 1970—80 hady. Chacia ŭ tyja časy Saviecki Sajuz mieŭ vialikija prahramy supracy ź ispanamoŭnymi dy frankamoŭnymi krainami, a ŭ 1990-yja ničoha z taho nie zastałosia, ale ŭsio roŭna ŭ nas praciahvali vypuskać kadry ź viedańniem hetych moŭ. U vyniku ŭsie jany pramoj darohaj adpraŭlalisia ŭ Francyju pracavać huviernantkami.
Naš univiersitet za dziaržaŭnyja hrošy rychtavaŭ huviernantak dla francuzskich siemjaŭ, niaviestaŭ dla francuzaŭ.
Ciapier situacyja lepšaje. Ja, naprykład, pahladzieŭ, što sioleta ŭ Linhvistyčnym naboru z francuzskaj movaj nie było, zatoje jość vielizarnyja nabory z kitajskaj; arabskaja mova pajšła ŭharu; anhlijskaja mova maje adekvatnuju dolu i hetak dalej. Padobnyja źmieny ŭ vyšejšaj adukacyi adbyvajucca ŭsiudy: jość pierabor jurystaŭ — ich nabirajuć mienš i h.d.
Nie ŭsie pavinny vučyć astranomiju i čarčeńnie
Chaj nie pakryŭdzicca na mianie Viktar Małyščyc, naš hienijalny fatohraf i astranom, ale jakaja patreba ŭ astranomii dla ciapierašniaj biełaruskaj škoły? Kaliści ŭ saviecki čas astranomija trapiła ŭ prahramu tamu, što dla Savieckaha Sajuza kaśmičnyja dasiahnieńni byli pradmietam honaru, i školniki musili hetuju astranomiju vyvučać. Ciapier vyvučeńnie hetaha pradmieta ŭ škole ničym nie abhruntavanaje. Tam staviać hetyja adznaki prosta tak, i ŭ bolšaści škoł, dzie niama takich apantanych svaim pradmietam ludziej, jak Małyščyc, astranomija pieratvarajecca ŭ prykład dyscypliny, jakuju, nasamreč, nichto nie vyvučaje. Małyščyc taki adzin, a ŭroki dla spańnia pravodziacca ŭ kožnaj škole.
Albo čarčeńnie. Jano taksama zastałosia ŭ prahramach, taksama ŭsie machajuć na jaho rukoj, hetkaja dziejnaść užo ŭsia kampjutaryzavanaja, a my na ŭrokach kreślim pa-raniejšamu ad ruki.
Treba, kab raźvivałasia śpiecyjalizacyja ŭ našych škołach. Kali ty bačyš, što, naprykład, jość dzieci, jakija chočuć dalej pastupać na architekturu, dyzajn, im patrebnaje čarčeńnie, treba dać im mahčymaść vybrać čarčeńnie, atrymać adznaku ŭ atestat i zdać jaho paśla na CT ci niedzie jašče. Kali ty chočaš vyvučać astranomiju, ty musiš mieć takuju mahčymaść. I chaj budzie mocny nastaŭnik na rajon, jaki budzie vykładać astranomiju dla sapraŭdy zacikaŭlenych. Treba dać staršakłaśnikam mahčymaść vybaru pradmietaŭ. Chaj vučać mienš pradmietaŭ, ale hłybiej.
Naša adukacyja dahetul hruntujecca na miechaničnym zazubryvańni, chacia ŭ toj ža samaj Finlandyi, u inšych pieradavych krainach, usio troški inakš. Tam ludziej raźvivajuć zdolnaść krytyčna analizavać, kreatyŭna myślić. A ŭ nas panuje zavučvańnie: zavučycie heta i toje, pryčym abjomy infarmacyi zavialikija, heta taksama saviecki pieražytak.
Jak biełaruskaja adukacyja vučyć prafanacyi
Jak było ŭ savieckaj škole ŭ moj čas i jak zastałosia ŭ Biełarusi siońnia, ja bačyŭ heta na prykładzie svaich dziaciej. Abjomy materyjału vialikija, ale nichto ničoha nie vučyŭ. Pisali špory, padhladvali, nastaŭniki vychodzili na ekzamienach, kab ludzi mahli śpisać.
Ci tak, ci hetak usie atrymlivali svaje adznaki. Heta niapravilny padychod, jon pryvučaje da padmanu, a heta najhoršaje. Ludzi z našaj siaredniaj škoły vychodziać pryzvyčajenyja da padmanu, da taho, što heta ŭ paradku rečaŭ, što žyćcio hruntujecca na padmanie.Heta pieršaje, što robić našych ludziej niekankurentazdolnymi siarod jeŭrapiejcaŭ, jakija naadvarot vychodziać sa škoły ź ćviordym pierakanańniem, što padman nie prymajecca ŭ nijakim vyhladzie, i toj, chto padmanvaje, prajhraje ŭ hetym śviecie.
Moj syn vučyŭsia ŭ 8—9 kłasach u biełaruskamoŭnym Kołasaŭskim licei i, adpaviedna, zdavaŭ pa vynikach ekzamieny eksternam. Nakiravali jaho ŭ adnu škołu — z kadeckim uchiłam. Prychodzić jon zdavać bijałohiju, a ŭ jaho pytajucca nastaŭniki: «Nu jaki bilet vy chočacie adkazvać?» Jon ździviŭsia: «Jak heta?» A piedahohi ŭdakładnili: «Nu, jaki vy chočacie, pieršy ci druhi?» Jany nie ciahnuć biletaŭ, a vyvučvajuć adzin, i jaho adkazvajuć. Takaja prafanacyja ekzamienaŭ. Moj syn byŭ šakavany!
Ź jakimi viedami zmohuć vyjści z vašaj škoły kadety, kali ŭ vas piedahohi dziejničajuć takim čynam?
Vy prosta havorycie hučnyja słovy pra vychavańnie, a nasamreč kalečycie dušy.
Chtości moža mnie skazać, što heta niemahčyma pierałamać. Časta my čujem ad našych intelektuałaŭ, što heta naš nacyjanalny charaktar, nacyjanalnyja tradycyi. Słuchajcie, była nacyjanalnaja tradycyja, kali ludzi pastupali pa błacie va ŭniviersitet. Uviali CT, i niama bolš takich tradycyj, — usio.
Prablema fizkultury i pracy
Dalej — fizkultura. U saviecki čas u nas byli fizkulturniki-mužčyny. Ciapier praz toje, što zarobki nizkija, u nas niama ich, siońnia fizkulturniki — pieravažna žančyny, prytym časam jany spałučajuć vykładańnie fizkultury i placieńnie z sałomki, tamu što niama kim zakryć paŭstaŭki. Jak takaja nastaŭnica moža ŭtrymać dyscyplinu ŭ 15-hadovych padletkaŭ? Što takaja fizkulturnica moža dać im? Samyja vialikija prablemy biełaruskaj škoły — u razychodžańni pamiž tym, što na papiery, dzie ŭsio hładka, i realnym stanam rečaŭ.
Ja byŭ šakavany, kali kłasnaja kiraŭnica majho syna-šaścikłaśnika ŭ biełaruskamoŭnaj himnazii ŭ Minsku mnie skazała: «Ja vam tak dziakuju: vaš syn byŭ adziny, chto pryjšoŭ u formie na fizkulturu ŭčora». Ja zapytaŭ: «Jak tak — adziny?» Ja nie mahu ŭjavić, što ŭ naš čas chtości moža tak zrabić: heta ŭ 6-ym kłasie jany chodziać biez formy na fizkulturu? Što značyć, što jany biez formy? Jakaja moža być fizkultura ŭ pinžakach? Skažycie mnie, što tady robicca ŭ zvyčajnaj škole Oršy, kali takoje zdarajecca ŭ centry Minska ŭ adnoj z našych fłahmanskich himnazij?
I tut pytańnie: ci možna zrabić jakasnyja ŭroki fizkultury ŭ škołach biez padvyšeńnia zarobku? Pry hodnaj zarabotnaj płacie tudy pryjšoŭ by trenier, jaki zajmajecca dziudo ŭ spartyŭnaj škole. Tady jon mieŭ by matyvacyju ŭziać jašče paŭstaŭki ŭ minskaj himnazii. Jon daŭ by kłasnuju nahruzku hetym padletkam, vychoŭvaŭ by ich, i jany byli b rady, irvalisia b na hetuju fizkulturu, bo sami b chacieli być spraŭnymi.
Z druhoha boku, kali my kanstatujem, što dziaržava nie maje hrošaj, kab pavialičyć zarobki piedahoham, tady treba prydumlać inšyja padychody. Bo
heta raspuskaje, psuje našych dziaciej, kali jany prychodziać na zaniatki i ničoha tam nie robiać.
Jość pradmiet, jaki asabista sam Alaksandr Łukašenka prymusiŭ zachavać u škole — pracoŭnaje navučańnie. I jano jość try ci čatyry hady.
I ŭsie hetyja hady na ŭrokach pracy moj syn składaŭ kanstruktary, prynosili dzieci svajo «Leha» i źbirali. Voś i ŭsio pracoŭnaje navučańnie. Heta nie pracoŭnaje navučańnie, a prosta pryvučeńnie da taho, što možna niečym zajmacca ŭ paradku prafanacyi.
I potym našyja kadry, jakija prajšli praz takuju škołu, buduć prafanavać usio: kłaści asfalt nasupierak technałohijam tak, što potym jon budzie razvalvacca; buduć źbirać małako tak, što jano budzie skisać u bitonach. Našaja siaredniaja škoła pryvučaje da prafanacyi.
Nie treba bajacca mianiać toje, što nie pracuje.
Pra biełaruskamoŭnuju adukacyju
Što datyčyć palapšeńnia navučańnia biełaruskaj movy, to tut jość niekalki momantaŭ, jakija možna było b palepšyć tut i adrazu. Pieršaje: treba ŭvieści takoje praviła, što ŭsim mamam i tatam, jakija prychodziać zapisvać dzicia ŭ sadok ci škołu, dajecca pusty błank, dzie treba paznačyć, na jakoj movie jany b chacieli, kab vučyłasia dzicia, — na biełaruskaj ci ruskaj. Druhaja reč — tym, chto addaje pieravahu ruskaj movie, treba prapanoŭvać, kab jany vybirali: moža, vy b chacieli, kab vašyja dzieci vyvučali historyju i hieahrafiju Biełarusi na biełaruskaj. Heta adrazu farmiravała b adpaviednyja pryjarytety.
Taksama treba zabiaśpiečyć, kab usie biełaruskamoŭnyja dzieci mieli roŭny dostup da biełaruskamoŭnaj litaratury i materyjałaŭ luboha ŭzroŭniu. Kab mahli zdavać niejkija teściravańni, udzielničać u alimpijadach, pišučy pa-biełarusku. Kaniečnie, heta hrošy ŭ pierakład, ale ty inviestuješ nie tolki ŭ adukacyju, ale i ŭ stvareńnie našaj kultury, inviestuješ u farmiravańnie pierakładčyckaha patencyjału, u stvareńnie biełaruskamoŭnych tekstaŭ, jakija buduć vykarystoŭvacca taksama i ŭ inšych śfierach.
U korani ž svaim pytańnie biełaruskamoŭnaj adukacyi — takoje, jakoje moža vyrašyć tolki kiraŭnik dziaržavy. Jak tolki prezident Biełarusi zahavoryć pa-biełarusku, adrazu ž pačnie raści dola biełaruskamoŭnych školnikaŭ. Pakul jon nie havoryć, što b ty ni rabiŭ, my budziem, jak taja kryvieńkaja kačačka, zmahacca prosta za toje, kab našaja biełaruskamoŭnaja pałonka nie zamierzła.
Ja prosta schilajusia ŭ pakłonie pierad našymi aktyvistami, jakija zmahajucca za biełaruskamoŭnyja škoły i sadki, — heta Kryścina Vituška, kiraŭnica apiakunčaj rady 23-aj biełaruskamoŭnaj himnazii, Alaksandra Bajaryna, Vadzim Prakopčyk, jakija ciapier sprabujuć palepšyć sistemu naboru biełaruskamoŭnych dziaciej u sadki i škoły. Heta Taćciana Małaščanka ŭ Baranavičach, Iryna Čarniaŭka ŭ Hrodnie, dziasiatki inšych vydatnych hramadzian, najlepšych ludziej krainy.
Siońniašni stan biełaruskaj movy ŭ adukacyi — heta najpierš iniercyja: tak było ŭ saviecki čas, tak i zastajecca.
Biełaruś ciapier zaležnaja kraina, zaležnaja ad Maskvy, i Maskva moža adkazać pavyšeńniem cen na naftu na pavieličeńnie roli biełaruskaj movy tut. I voś jość hety strach. Niama voli, nie chapaje śmiełaści na toje, kab pryniać hetaje rašeńnie. Choć jość za hetym i recydyvy palityčnaj baraćby, jakaja išła ŭ 1990-yja. Tady pytańnie biełaruskaj movy było palityzavanaje, a ciapier to ŭžo ŭsio čaściej palityka asobna, a biełaruskaja mova asobna. Ale jašče musić być zrobleny niejki nastupny krok, kab heta zamacavałasia. Bo biez pavieličeńnia našaj uvahi da nacyjanalnaj movy i kultury, padtrymki, my nie zbudujem mocnaj dziaržavy. Našaja dziaržava budzie słabaj i niaŭstojlivaj biez hetaha.
Praklon biednaści
Usio zaležyć ad taho, ci vyrviecca Biełaruś z praklonu biednaści. Histaryčna Biełaruś była biednaj terytoryjaj, u kancy XIX-ha stahodździa našaja terytoryja taksama była najbiadniejšaj va Uschodniaj Jeŭropie, i tak heta zastavałasia. Zachodniaja Biełaruś była najbiadniejšaj častkaj Druhoj Rečy Paspalitaj…
Paśla byŭ niejki momant, kali ŭ druhoj pałovie XX stahodździa adbyŭsia rezki ryvok. Maskva bačyła patrebu ŭ stvareńni tut viernaha farposta pierad Jeŭropaj. Byli vialikija płany ŭ Maskvy, i kiraŭniki Biełarusi hetym skarystalisia. Ciapier, kali hlanuć na Ukrainu i Małdovu, tam situacyja jašče horšaja.
U toj ža čas, kali ŭziać Polšču, Litvu, Estoniju, Słavakiju, to im udałosia zrabić hihancki ryvok, tendencyi tam vielmi pazityŭnyja. Kali jany zrabili, to čamu my nie možam taksama?
Ihar Karpienka maje reputacyju dobraha administratara, jaki ŭmieje bačyć, aptymizavać drabnicy. Ale administratar administrataram, a, kali ideałahična ty — retrahrad, ty nie zmožaš palepšyć sistemu adukacyi.
Ty nie možaš imknucca zakansiervavać mientalna ludziej u 1980-ych i pry hetym zrabić tak, kab jany atrymlivali adukacyju prydatnuju dla XXI stahodździa.
Kali ministr Karpienka zmoža raźvitacca sa svaim retrahradstvam, tady jon zmoža zrabić reformy. Zrešty, nie ŭsio ž zaležyć ad Karpienki, reformu adukacyi i zamaŭlać, i viziravać budzie kiraŭnik dziaržavy. Iznoŭ viartajusia da našaha pośpiechu: niechta ž stvaryŭ CT — udałuju sistemu pravierki viedaŭ. Heta prykład, jak navat pry ciapierašnich abmiežavanych resursach my možam mnohaje źmianiać da lepšaha, efiektyŭniej ich vykarystoŭvajučy.
