Ženia Skurko — budučy Maksim Tank, 1932 hod
Palicyja nalacieła raptam. Ženia nie paśpieŭ i z chaty vyskačyć: jaho vyvałakli na dvor, pad pasadžany baćkam dub, i na vačach u maci i małodšaha brata bili prykładami. Paśla, pryviazaŭšy viaroŭkaj da furmanki, pahnali koniej kala lesu… Maci kinułasia śledam z krykam: «Panočki, puścicie jaho! Jon ničoha błahoha nie rabiŭ!» Lacieła, pakul nie ŭpała. Junaka, što vałoksia za furmankaj, čakała turma ŭ Vilni i słava.
U vialikim śviecie, kudy vyvoziła Ženiu z rodnaj Pilkaŭščyny palicyja, jaho čakała novaje imia — Maksim Tank. U Vilni, akramia viaźnicy, jaho čakała kachańnie na ŭsio žyćcio i pieršaja paetyčnaja kniha, jakaja zrobić jaho słavutym. Byŭ i načny pierachod praź miažu, vyhnańnie z savieckaha raju nazad u zachodniebiełaruskaje piekła.
Ščaślivaje vyhnańnie: usich kaho nie vyhnali, zabili ŭ Kurapatach u 1937-m. Jašče jaho čakali hrošy, kvatery, dačy, pryvilei, pasada staršyni Viarchoŭnaha Savieta. I mohiłki ŭ rodnaj vioscy: jon zabaraniŭ chavać siabie na pałožanych pa raznaradcy staličnych.
«Tvory Tanka — heta łavina, jakaja paryvaje ŭsich, trasie ŭsim i łamaje ŭsio», — pisaŭ pra jaho ŭ 1936-m zachodniebiełaruski druk. «Na etapach», «Pad mačtaj», «Žuravinavy ćviet» —
Tank staŭ hołasam Zachodniaj Biełarusi, bo staviŭ samyja vostryja dla svajho naroda pytańni: nacyjanalnaha vyzvaleńnia i sacyjalnaj spraviadlivaści. Jon byŭ pierakananym kamunistam epochi Narodnych Frantoŭ, zachoplenym Savieckim Sajuzam, jakoha šakavała praŭda pra Saviecki Sajuz. A paśla 1937-ha žyćcio prosta niesła jaho, kab jon fizična vyžyŭ.
Z hadami da vastryni i mahutnaj vobraznaści Tanka dadałasia jašče i fiłasafičnaść.
Ja apaviadaju pra svajho ziemlaka. Viecier jaho radzimy — heta viecier majoj radzimy, maje karani — u toj samaj Pilkaŭščynie.
Patryjarch rodu dzied Chviedar (siadzić u centry) i baba Ullana z naščadkami: u druhim šerahu stajać siastra Maksima Tanka Viera, baćka Ivan, sam paet. Pobač ź dziadami — siastra Miłka i brat Fiedzia. 1930-ja
Štości pra Tanka ja viedaŭ ad baby, štości — ad baćkoŭ, štości čytaŭ. Niešta źbirałasia pa drabnicach usio śviadomaje žyćcio. I voś z nahody 100-hodździa vialikaha ziemlaka ja chaču pryvieści vas tudy, dzie Tankava paezija biare pačatki — u viosku Pilkaŭščyna Miadzielskaha rajona. Jość pašyrany stereatyp, što jana staić na bierazie apietaj paetam Naračy. Na samoj spravie pry voziery Tank mieŭ u savieckija časy lecišča. A jaho rodnaja vioska — miž kolišnich bałacin, na ŭskrajku Niavieraŭskaj puščy.
Paviartajem ź miadzielskaj trasy na ŭkazalnik «Pilkaŭščyna 6». Dalej daroha spuskajecca niby pa prystupkach hihanckaj terasy, kožnaja vioska raźmieščana nižej za papiaredniuju: Macki, Noviki, urešcie Pilkaŭščyna.
My pierachodzim miažu, za jakoj źnikaje Narodny paet Biełarusi staršynia Viarchoŭnaha Savieta Maksim Tank i źjaŭlajecca Chviedaraŭ Ženia.
Dakładniej — źjaŭlaŭsia. Bo zusim niamnoha zastałosia ŭ Pilkaŭščynie ludziej, jakija pomniać jaho takim.
Nasielnictva vioski abnaviłasia, kali tut paśla Čarnobyla zbudavali šłakavyja damki dla pierasialencaŭ. U havorcy źjaviłasia homielskaje miakkaje «r», try pilkaŭskija vulicy, što razychodziacca ad «mahazina» nabyli strojnaść.
Jość i zusim novaja katehoryja žycharoŭ — dačniki. Minčuki niadoraha kuplajuć spuściełyja chaty i adpačyvajuć tut ad horada chto jak umieje.
Centra
«Pilkaŭščyna pačynałasia z dvuch familij: Skurka i Malka», — kazali staryja ludzi.
Miesca pačatku Pilkaŭščyny bačnaje dahetul. Kali ŭjechać u viosku z boku Novikaŭ, pa levym baku, za adnoj z chataŭ, vidać krona vielizarnaha duba. Jaho, jašče da raśsialeńnia na chutary, pasadziŭ na svajoj sialibie dzied Maksima Tanka — Chviedar. Heta ad jaho imia naščadki zajmieli mianušku «Chviedaravy». Pad tym dubam paśla pastaviŭ chatu i pražyŭ doŭhaje žyćcio Tankaŭ ravieśnik Vincuk Malka. Ciapier u jaho chacie žyvuć dačniki. «Kupili vypadkova, — raskazvaje inžynier ź Minska. — Jechali, pabačyli, što staić pustaja, doŭha handlavalisia». Historyja pra dub była dla jaho adkryćciom. Haspadar kivaje na pustatu, što ŭtvaryłasia pad kareńniem: «Treba budzie prasiekčy i zamazać cemientam».
Dub na siadzibie Skurkoŭ u Pilkaŭščynie
Pivaryšča
Ad hetaha miesca, jakoje pa-pilkaŭsku nazyvajecca «Centra», my kirujemsia da razdarožža, na jakim ź niadaŭnich časoŭ staić vaśmikancovy pravasłaŭny kryž.
Pajedzieš prosta — trapiš u pilkaŭski «mikrarajon» Pivaryšča. Uzvyšša i zaraśniki skrypieniu paznačajuć miesca, dzie koliś stajaŭ viaskovy kłub. U kłubie była dobraja biblijateka, z redkimi vydańniami ź mižvajennych zboraŭ Maksima Tanka. Praź niedapałak, kinuty pjanaj rukoj, usio pajšło dymam.
Pilkaŭskija «mikrarajony»
Kab trapić u Tankavu sialibu, na razdarožžy la kryža treba zbočyć naprava, kirujučysia ŭkazalnikam na Niaviery. Dalej prosta: prajedzieš Chutary i Astup, u Machnatcy, paviernieš na Pružanku, ź levaj zastanucca Barsuki, ad pravaj — Krystynčyna, a prosta — Žukova. Tam i budzie chutar Chviedaravych.
Dla tych, chto ničoha nie zrazumieŭ, praz kiłamietr staić ukazalnik.
Raniej usie tyja nazvy paznačali pilkaŭskija «mikrarajony», jany byli nasielenyja ludźmi i poŭnilisia žyćciovymi historyjami, śmiešnymi i trahičnymi: jak Bładziuk z bryhadziram mianiaŭsia žonkami, jak Krystynka zimavała z karovami biez chaty, jak polskija žaŭniery šukali štychami ŭ sienie Andruka, jak vilenski biskup błasłaviŭ šlub 15-hadovaj Kaciarynki… Ciapier vakoł pustka — tolki viecier hudzie nad rapsavym polem, šumić les, apadajuć dzički na chutaryščach, upirajucca ŭ nikudy zarosłyja ściežki.
Miž Šypaŭkaj i Krasnaŭkaj
Pierad chutaram, na jaki jašče pierad Pieršaj suśvietnaj pierasialiŭsia Chviedar Skurka, raźlehłasia vialikaje pole.
Była vornaja ziamla i za im, ale pry savietach zarasła lesam. Chutar stajaŭ miž dźviuch rečak — Šypaŭki i Krasnaŭki, i ŭviesnu, uspaminaŭ paet, byvaŭ adrezany ad śvietu vadoj. Možna ŭjavić toj pluskat vady i ptušyny hrom, toje bujstva pryrody, jakoje nie mahło nie natchniać. Rečki źnikli ŭ mielijaracyju.
Sialibu taksama ŭpryhožvajuć duby. Adzin sustrakaje haściej na pavarotcy da jaje. Dreva, kaža siońniašniaja haspadynia chutara, Maryja Janaŭna, «baćka pasadziŭ, jak Ženia naradziŭsia».
Ale to moža być lehiendaj, vyhladaje dub istotna maładziejšym. Druhi dub baćka paeta, Januk Skurko, pasadziŭ prosta la vieśnic u hod pierajezdu na chutar. Dreva šyroka raskinuŭsia za sto hadoŭ, ščodra sypie žałudy na dvaryšča.
Stohadovaja chata
Na sialibie dźvie chaty. Naviejšuju, z akanicami, zbudavali ŭ 1930-ch. Staruju, što staić za joj, Chviedaravy pieravieźli jašče ź Pilkaŭščyny. «Maja kałyska» — nazyvaŭ jaje Tank.
Chatu, u jakoj naradziŭsia Maksim Tank, pieravieźli ź vioski na chutar sto hadoŭ tamu
Pryziemisty budynak, niahledziačy na hady, nie padajecca sparachniełym: ścieny z sasnovaha kruhlaka ź nievyvodnym ciomnym nalotam ad łučyny, taŭščeznyja belki. Ciomnyja siency. Nad uvachodam prasiečana akienca-bajnica — najpierš dla śviatła, ale i sa strelby možna praź jaho palnuć. Źleva dźviery ŭ adziny pakoj, sprava — u varyŭniu. U pakoi, u čyrvonym kucie — staražytnaja ikona: baradaty Boh-Baćka. Tank zhadvaŭ jaje svaich «Listkach kalendara», paraŭnoŭvajučy vyjavu ź dziedam Chviedaram. Ikonu pryniesła ŭ pasah maci paeta, Domna Ivanaŭna. Pad ikonaj na pokuci staić partret Maksima Tanka.
Chata, u jakoj naradziŭsia Maksim Tank
Hetuju chatu Maksim Tank nazyvaŭ «maja kałyska»
Za piečču, u dalnim kucie, — łožak pry aknie. «Na hetym łožku Ženia spaŭ, kali byvaŭ doma. A praz akno ŭciakaŭ, kali nalatała palicyja», — raskazvaje Maryja Janaŭna.
Brat
Muž Maryi Janaŭny, małodšy brat paeta Fiodar Skurko, byŭ adnym z apošnich spradviečnych pilkaŭščanaŭ.
Jon z hurmoj pilkaŭskich i słabadskich dziaciej chadziŭ u polskuju škołu da nastaŭnicy Franciški Adamaŭny, jakaja pazyčała maładomu Tanku litaraturnyja časopisy i brała jaho na paruki ŭ časy pieraśledu. Palicejski nalot, apisany na pačatku, byŭ pabačany jaho dziciačymi vačyma.
Zmałada Fiedzia žyŭ u Minsku, pracavaŭ na Traktarnym. Ale nie pryniaŭ horada — viarnuŭsia na dziedavu sialibu. Moža, dziedava imia pieradvyznačyła los. Jon loh «pad sasnoj zialonaj» letaś.
Čamu nie pad achovaj dziaržavy?
Ciapier Maryja Janaŭna, Fiedzicha pa-viaskovamu, žyvie na chutary adna.
Syn Ivan — u dalokim Viciebsku.
Kabieta pryvykła da pastajannych ekskursij, prymaje ich.
Jak umieła, jana ŭpryhožyła dyvanami, vyšyŭkami i darožkami staruju chatu; haniaje dačnikaŭ, što źbirajuć hryby pad voknami. Na dobry tołk Fiedzicha musiła b mieć ad Minkulta jakuju kapiejku jak zachavalnica ŭnikalnaha miesca, budynkaŭ, duboŭ. Na dobry tołk tyja budynki i drevy treba było b uziać pad dziaržaŭnuju achovu, kab nie źjaŭlałasia šalonych dumak, jak u tych leśnikoŭ, jakija prapanoŭvali haspadyni «śpiłavać za dźvie butelki» dub u dvaryščy.
Mahiła Tanka
Na zvarotnym šlachu praz Noviki zavitajcie na mahilnik. Tank pachavany ad pravaha boku, u staroj častcy, pobač z baćkami, dziadami i dalejšymi prodkami, što lažać pad užo biezymiennymi kamiennymi plitami.
Tank viedaŭ, čaho chacieŭ, kali admoviŭsia chavacca na aficyjoznych Maskoŭskich mohiłkach. Prahrymieli dźvie vajny, skuročyła viosku kalektyvizacyja, Biełaruś stała niezaležnaj… Mała što źmienicca tut i ŭ nastupnyja sto hadoŭ — tolki vyraście novaje pakaleńnie drevaŭ. Maksim Tank ciapier taksama naležyć hetaj viečnaści.
Maksima Tanka i jaho žonku pachavali nie ŭ stalicy, a ŭ Novikach — pry dziadach
Maksima Tanka i jaho žonku pachavali ŭ Novikach — siarod mahiłaŭ jahonych prodkaŭ
10 faktaŭ pra Maksima Tanka
Byŭ kamunistam ź niabiednaj siamji. Jaho rod mieŭ 60 dziesiacin ziamli. Baćka piśmieńnika byŭ adnym z najbahaciejšych haspadaroŭ u vioscy. Heta dasiahałasia piakielnaj pracaj usioj vialikaj siamji. Ich nie raskułačyli ŭ kancy 1940-ch, bo paet zahadaŭ baćkam terminova ŭstupić u kałhas. Za «kułackaje» pachodžańnie ŭ stalinskija časy pad Tanka padkopvalisia śpiecsłužby. Ivan Klimaŭ, były kamisar Vilenskaha kraju, nie raz kazaŭ paśla, zhadvajučy stalinskija hady: «Ech, nie dabraŭsia ja da hetaha cybataha!»
Daŭ u vucha pravakataru. U 1932 Jaŭhien Skurko pierajšoŭ polska-savieckuju miažu. Na pahranzastavie jaho ŭziali pad vartu, pieramiaścili ŭ minskuju turmu, dzie patłumačyli, što ciapier uciakać u SSSR dazvolena tolki tym, kamu ŭ Polščy pahražaje sud. Pierad adpraŭkaj nazad da budučaha paeta padsadzili sukamiernika, jaki pačaŭ kazać, što, viarnuŭšysia ŭ Polšču, paprosić prabačeńnia va ŭładaŭ. Kamsamolec Jaŭhien udaryŭ jaho. Paśla abaznanyja ŭ savieckich realijach siabry patłumačyli Tanku, što heta była «ziaziulka» — pravakatar. Vydvareńnie ŭ Polšču było dla Tanka žyćciovym ščaściem: tych, chto ŭciakaŭ z Polščy ŭ BSSR, pavieryŭšy savieckaj prapahandzie, rasstralali ŭ 1937-m.
Pieršy zbornik Tanka prafinansavaŭ invalid vajny. Knižka «Na etapach», jakaja zrabiła Maksima Tanka paetam №1 u Zachodniaj Biełarusi, była vydadzienaja nie na hrošy KPZB. Srodki znajšoŭ Ryhor Šyrma — kiraŭnik choru i Tavarystva biełaruskaj škoły, čyja vilenskaja kvatera była «štabam Ministerstva kultury Zachodniaj Biełarusi». Šyrma ž skarystaŭ hrošy invalida Pieršaj suśvietnaj vajny Trućki, jaki achviaravaŭ na vydańnie «zbornika piesień». Cikava, što ŭłady mižvajennaj Polščy vypłočvali piensii, zaroblenyja za carom.
Studenty nasili na rukach. U pieradvajennaj Polščy były palitviazień Maksim Tank, aktyvist žorstka apazicyjnaj da ŭłady KPZB, moh volna vystupać va ŭniviersitecie. Jaho čytańnie tak začapiła studentaŭ, što jany ŭźniali paeta na ruki. Tank śmiajaŭsia paśla, što adzinaj dumkaj u toj momant było: choć by nie raźleźlisia adzinyja staryja štany.
Byŭ adnym z apošnich, chto bačyŭ žyvym Kupału. U fatalny viečar 28 červienia 1942 Maksim Tank pieraviedvaŭ Kupału ŭ jaho numary haścinicy «Maskva». Pierakazvaŭ paśla Janku Brylu, što Kupała byŭ ćviarozy — lačyŭsia i piŭ minieralnuju vadu. Heta asprečvaje viersiju pra padzieńnie paeta ŭ leśvičny pralot u niećviarozym stanie.
Hulaŭ u biljard z Canavam. Jak Tank vyžyŭ u represijach 1940—50-ch? «Było ŭsiaho», — karotka reziumavaŭ jon. Pavodle ŭspaminaŭ, la dźviarej ich chaty na siońniašniaj vulicy Biełaruskaj u Minsku ŭsie stalinskija hady stajała narychtavanaja žonkaj torba z sucharami. Jak uspaminaŭ paet, niekalki razoŭ jaho zabirali ŭnačy i vieźli da narkama NKVD BSSR Canavy. A toj prapanoŭvaŭ… partyju ŭ biljard, padčas jakoj, pierajmajučy Stalina, raspytvaŭ pra litaraturnyja naviny.
Siastru Tanka zabili partyzany. Jość roznyja viersii trahiedyi, što adbyłasia na chutary Servač pad Kaścianievičami, kudy była zajšoŭšy zamuž Viera, małodšaja siastra paeta. U savieckich knižkach pisali, što Vieru, jaje małoje dzicia i śviakroŭ zabili niemcy. Sam Tank raskazvaŭ, što pa ich «strelili ź lesu», kali žančyny padjazdžali kudyści na vypadkovaj furmancy. U navakolli ž raskazvajuć, jak u subotni viečar, kali mužčyny syšli da susiedziaŭ hulać u karty, na chutar zavitali nieviadomyja. Im treba było zołata, jakoje — jany byli peŭnyja — atrymała ŭ pasah Viera. Ahniapalnaj zbroi, kab nie padymać šumu, jany nie ŭžyvali. Siekli ludziej siakierami… Paśla da baćki paeta, staroha Januka, pryjazdžaŭ partyzanski kamandzir i prasiŭ tolki pakazać na tych, chto heta zrabiŭ, abiacajučy tut ža rasstralać. Imiony zabojcaŭ nie byli sakretam, ale Januk adkazaŭ: «Chaj Boh raźbirajecca». Adzin z zabojcaŭ, kazali, paśla vajny žyŭ u susiedniaj ź Pilkaŭščynaj vioscy.
Nie curaŭsia bieł-čyrvona-biełaha ściaha. U mižvajennaje dvaccacihodździe na «kresach» išoŭ burlivy nacyjatvorčy praces. U Sejm na vybarach 1922 hoda prajšli 14 biełaruskich deputataŭ. «Kali b u 1917-m my mieli taki ŭzrovień nacyjanalnaj śviadomaści, jak ciapier, my b nie siadzieli na łavie padsudnych», — kazaŭ adzin ź lidaraŭ Hramady Rak-Michajłoŭski ŭ apošnim słovie padčas pracesu biełaruskaj palityčnaj partyi ŭ 1928-m. Nie dziva, što małady paet navat pisaŭ pra nacyjanalny štandar vieršy ŭ zachodniebiełaruskich pieryjodykach. Ale pryznaŭsia ŭ hetym tolki za časam niezaležnaści. Pierad śmierciu padtrymlivaŭ movu i nacyjanalnuju simvoliku, vystupiŭ suprać Haniebnaha refierendumu 1995 hoda.
Pražyŭ z žonkaj 56 hadoŭ. Ź Luboŭju Andrejeŭnaj Asajevič paet paznajomiŭsia padčas vučoby ŭ Biełaruskaj himnazii ŭ Vilni. Pabralisia jany ŭ 1939-m, vyhadavali traich dziaciej i pamierli nieŭzabavie adno pa adnym.
Nie chacieŭ vulicy svajho imia. Chopić nam z Brylom Tankavaj i Bryleŭskaj, žartavaŭ jon.
***
Maksim Tank — udzielnik delehacyi BSSR na siesii AAN
Maksim Tank
Sapraŭdnaje — Jaŭhien Skurko. Narodny paet Biełarusi. Naradziŭsia 17 vieraśnia 1912 u Pilkaŭščynie (ciapier — Miadzielski rajon Minskaj vobłaści). U časy mižvajennaj Polščy byŭ aktyvistam Kamunistyčnaj partyi Zachodniaj Biełarusi, siadzieŭ za palityčnuju dziejnaść u turmie na Łukiškach. Hetyja adsiedki stanuć jahonymi achoŭnymi hramatami ŭ stalinski čas. U časie vajny — u Maskvie, u redakcyi partyzanskaj haziety. Z 1948 pa 1966 hałoŭny redaktar časopisa «Połymia», z 1966 pa 1990 — pieršy sakratar, staršynia Sajuza piśmiennikaŭ Biełarusi. Abiraŭsia deputatam Viarchoŭnaha Savieta BSSR i staršynioj Viarchoŭnaha Savieta BSSR. Pamior 7 žniŭnia 1995. Pachavany ŭ Novikach Miadzielskaha rajona.
Adkul Pilkaŭščyna
Ludzi pryjšli na hety bałotny vostraŭ u pačatku XIX stahodździa, kali vyraśli siemji i nie stała chapać ziamli ŭ susiednich Novikach. Tam, dzie siońnia idzie asfaltavaja daroha da vioski, jašče 50 hadoŭ tamu była hrebla praź nieprałaznuju dryhvu. U 1948 tut nadziejna sieŭ varanok NKVD, što jechaŭ vyvozić u turmu pilkaŭskich «kułakoŭ».
Čamu Pilkaŭščyna? Chvoi tut raśli takija toŭstyja, što piły łamalisia — kaža narodnaje padańnie. Nie pavierym. Ksiandzoŭščyna, Makryčaŭščyna, Janaŭščyna — nazvy takoha kštałtu ŭtvaralisia ad imieni taho, kamu naležała miesca. A ŭ karaleŭskich invientarach XVI st. sustrakajem siarod miadzielskich ziemleŭłaśnikaŭ niejkaha Ivana Pilikaviča. Mo jamu naležała ŭ pradaŭnija časy taja «Pilikaŭščyna», jakuju paśla nanoŭ zasialili prodki Maksima Tanka?
